اصحاب امام مهدى علیه السلام

اصحاب امام مهدى علیه السلام

عدد اصحاب خاص امام زمان علیه السلام بعد از ظهور چند نفر است؟

مطابق روایات مستفیض بلکه متواتر عدد اصحاب امام زمان علیه السلام به تعداد لشکر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در غزوه بدر 313 نفر است.
قندوزى در تفسیر آیهو لئن اخرنا عنهم العذاب الى امة معدودةاز امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل کرده که فرمودند: ((همانا امت معدوده 313 نفر از اصحاب مهدى در آخرالزمان است همانند عدد اهل بدر که در یک ساعت اجتماع مى کنند...)).(1)
محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: ((پس اول کسى که از طرف خدا با او بیعت مى کند جبرئیل است، و نیز از مردم 313 نفر با او بیعت خواهند کرد.))
و نیز از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: ((قائم از ما با ترس یارى شده و با نصرت تاءیید خواهد شد. تا آنکه فرمود: پس هنگامى که خروج مى کند بر کعبه تکیه مى دهد و 313 نفر به دور او گرد آیند...)).(2)
 آیا امام زمان علیه السلام غیر از 313 نفر اصحاب دیگرى نیز دارند؟
از روایات استفاده مى شود که اصحاب امام زمان علیه السلام بعد از ظهور از ده هزار نفر کمتر نیست.
محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل مى کند که فرمود: ((هر گاه براى او حضرت مهدى علیه السلام - ده هزار مرد جمع شد پس در روى زمین معبودى به جز خدا باقى نمى ماند...)).(3)
در اینکه مقصود از این روایات و روایاتى که اصحاب حضرت را 313 نفر معین کرده چیست چند احتمال است:
1- دو دسته کردن اصحاب حضرت به جهت اختلاف در درجات اخلاص آن ها است، به این نحو که 313 نفر از آنها در کمال درجه اخلاص اند و بقیه تا ده هزار نفر یا ده هزار نفر دیگر در مرتبه اى پایین ترند.
2- اختلاف دو دسته در سرعت ملحق شدن آنها و رسیدن آنان به حضرت مهدى علیه السلام است، به این نحو که 313 نفر از دیگران زودتر به حضرت ملحق مى شوند.
3- اختلاف در سرعت ایمان و بیعت نمودن با حضرت است.
4- اختلاف در دفاع نمودن از حضرت باشد به این معنا که 313 نفر اولین دسته اى است که حضرت را یارى خواهند نمود.
5- اختلاف به لحاظ وظایف و کارهایى است که به جهت اختلاف درجات اصحاب به آنها محول خواهد شد، مثلا 313 نفر از فرماندهان و رئیسانند، برخلاف بقیه افراد.
 اصحاب حضرت مهدى علیه السلام چگونه وارد مکه مى شوند؟
در مورد سوال فوق چند احتمال وجود دارد:
1- اینکه این جماعت به طور اعجاز و با سرعت وارد مکه مى شوند. این احتمال مطابق ظاهر برخى روایات و صریح برخى روایات دیگر است. در برخى روایات آمده که آنها در یک ساعت در جایى اجتماع مى کنند:یجتمعون و الله فى ساعة واحدة (4). ولى در برخى روایات تصریح به اعجازى بودن آن شده است.
در روایت ابن صباغ آمده است:فیصیر الیه انصاره من اطراف الارض تطوى لهم طیا حتى یبایعوه؛ ((پس انصار او از اطراف زمین به خدمت او مى رسند در حالى که زمین براى آنها مى چرخد تا آنکه با او بیعت کنند.))
و در خبر طبرسى آمده است:فتصیر شیعته من اءطراف الارض تطوى لهم طیا حتى یبایعوه؛ ((پس شیعیان از اطراف زمین خدمت او مى رسند در حالى که زمین براى آنها مى چرخد، تا آنکه با او بیعت کنند.))
- احتمال دیگر اینکه مردم چند دسته شوند:
الف: برخى از راه طبیعى خدمت امام رحمة الله علیه مشرف مى شوند.
ب: برخى نیز شب هنگام که در رختخواب خود آرمیده اند ناگهان خود را در مکه مى یابند.
ج: برخى نیز بر ابر سوار در روز به خدمت حضرت مى شوند.
3- احتمال سوم آن است که همگى با سفر عادى به خدمت حضرت مشرف مى شوند؛ زیرا همان گونه که در روایات اشاره شده به اسم مهدى علیه السلام در ماه رمضان ندا داده شوند و ظهور حضرت نیز در دهم محرم است در فاصله این مدت مخلصین خود را به حضرت مى رسانند.
از میان این احتمالات احتمال سوم ترجیح دارد؛ زیرا اگر چه مطابق زمان صدور این روایات حرکت سریع به سوى مقصدى دور تنها با اعجاز متصور بوده، ولى در این عصر بلکه عصر ظهور حرکت ها به حدى سریع شده که اجتماع افرادى را از اطراف عالم در یک ساعت ممکن ساخته است. و لذا ممکن است که مقصود از سیر در سحاب و ابرها سفر با هواپیما و پیچیده شدن زمین سفر با ماشین و قطار سریع السیر باشد.
 اصحاب امام زمان علیه السلام از چه کشورهایى هستند؟
مطابق روایات اصحاب امام زمان علیه السلام از کشورها و شهرهاى مختلف هستند که خدمت حضرت مشرف مى شوند:
شیخ طوسى رحمة الله علیه به سندش از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود: ((بین رکن و مقام سیصد و چند نفر به تعداد اهل بدر با قائم بیعت خواهد کرد، در میان آنها نجیبانى از اهل مصر، و شخصیت هایى از اهل شام، اخیارى از اهل عراق است...)).(5)
و نیز از امام على علیه السلام نقل کرده که فرمود: ((درود بر طالقان، پس همانا براى خداوند در آن گنج هایى است که از طلا و نقره نیست، ولکن در آن مردانى است که خداوند شناخت تمام به آنها دارد، و آنان یاوران مهدى آخرالزمان اند.)).(6)
و نیز ابن طاووس در کتاب ((الملاحم و الفتن)) (7) اسامى بسیارى از اصحاب امام را را شهرهاى آنان نقل کرده است.
 آیا در میان اصحاب امام زمان علیه السلام عرب وجود ندارد؟
مرحوم مجلسى به سند خود از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود:اتق العرب فان لهم خبر سوء، اءما انه لم یخرج مع القائم منهم واحد (8)؛ ((از عرب بپرهیز، زیرا براى آنها خبر ناگوارى است. آگاه باش که هیچ کس از عرب با قائم خروج نخواهد کرد.))
پاسخ:
1- مجلسى این روایت را از کتاب ((الغیبة)) شیخ طوسى نقل کرده است. ولى سند آن به جهت وجود موسى الآبار و اسباط بن سالم که مجهول الحالند و هیچ توثیقى ندارند ضعیف است.
2- با اغماض از سند این روایت، معارض با احادیث دیگرى است که دلالت دارد بر اینکه برخى از انصار و اصحاب امام زمان علیه السلام از عرب است.
از جمله آن روایات اینکه شیخ طوسى به سندش از جابر جعفرى از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود:یبایع القائم بین الرکن و المقام ثلاثمائه و نیف عدة اهل بدر، فیهم النجبآء من اهل مصر و الابدال من اهل الشام و الاخیار من اهل العراق فیقیم ما شاء الله ان یقیم (9)؛ ((بین رکن و مقام سیصد و اندى به عدد اهل بدر با قائم بیعت خواهند کرد، در میان آنها نجیبانى از اهل مصر و ابدالى از اهل شام و اخیارى از اهل عراق وجود دارد، آن گاه دین را تا مقدارى که خداوند بخواهد بر پا خواهد داشت.))
 آیا در میان اصحاب امام زمان علیه السلام زن نیز وجود دارد؟
از برخى روایات استفاده مى شود که در میان اصحاب حضرت مهدى علیه السلام تعدادى زن نیز وجود دارد:
نعمانى از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود: ((به خدا سوگند سیصد و اندى خواهند آمد و پنجاه نفر زن در میان آنان است)).(10)
مفضل بن عمر مى گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ((همراه حضرت قائم سیزده زن هستند. عرض ‍ کردم: آنان چه مى کنند و چه نقشى خواهند داشت؟ حضرت فرمود: زخمى ها را مداوا مى کنند و از بیماران پرستارى مى نمایند، همچنان که همراه رسول خدا صلى الله علیه و آله بودند...)).(11)
 آیا یاران زن حضرت از جمله 313 نفرند؟
مطابق برخى از روایات پنجاه نفرى که از زنان در رکاب مهدى علیه السلام هستند از میان 313 نفر از یاران خاص حضرتند:
جابر بن یزید جعفرى ضمن حدیث مفصلى از امام باقر علیه السلام در بیان برخى نشانه هاى ظهور نقل کرده که فرمود:و یجى ء و الله ثلاثمائه و بضعة عشر رجالا فیهم خمسون امراءة یجتمعون بمکة... (12)؛ ((به خدا سوگند! سیصد و بالاتر از ده نفر مى آیند که پنجاه نفر از این عده زن هستند و در مکه کنار یکدیگر جمع خواهند شد...)) .
از کلمه ((فیهم)) که در روایات آمده استفاده مى شود که این پنجاه زن از جمله 313 نفرند. و تعبیر به ((رجلا)) به جهت تغلیب است. همان گونه که در آیه تطهیر ضمیر ((کم)) که براى جمع مخاطب مذکر است به کار رفته و به طور حتم حضرت زهرا سلام الله علیها نیز مشمول آیه است و اگر مقصود امام علیه السلام از وجود آن پنجاه زن همراهى آنان با آن 313 نفر بود باید از تعبیر ((معهم)) استفاده مى کرد نه ((فیهم))
و اگر اشکال شود که: پس چرا اسامى این پنجاه نفر در بین نام 313 نفر نیامده است؟ در جواب گوییم: با مراجعه به روایاتى که اسامى یاران خاص حضرت را ذکر کرده اند پى مى بریم که نام همه 313 نفر نیامده است و لذا ممکن است بقیه آنان از زنان باشند که به جهت خاصى نام آنان برده نشده است.
 اگر اسامى اصحاب حضرت از ابدا مشخص شده چگونه ما مى توانیم خود را از اصحاب او قرار دهیم؟
گاهى سؤال مى شود که اگر مطابق روایات اسامى اصحاب خاص حضرت و شهرهاى آنان مشخص شده است انسان از اینکه بتواند جهاد نفسانى کند تا به این درجه برسد که از اصحاب خاص حضرت شود ماءیوس ‍ مى گردد.
پاسخ:
1- روایاتى که تعداد اصحاب حضرت را مشخص کرده گر چه مستفیض است ولى روایتى که اسامى و شهرهاى آنها را نقل کرده ضعیف السند است و لذا قابل اثبات نیست.
2- مطابق روایت ابن طاووس اسامى همه 313 نفر نیامده است بلکه حدود 240 نفر از آنها را نام برده است. و لذا احتمال داده مى شود که انسان در بین نفرات دیگر باشد.
 آیا با امام زمان علیه السلام از روى اکراه بیعت مى شود؟
در برخى روایات فریقین اشاره شده که حضرت با اکراه با مردم بیعت مى کند و یا اینکه مردم با اکراه با او بیعت مى کنند.
قتاده از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل کرده که فرمود: ((مهدى از مدینه به سوى مکه خروج مى کند، مردم از او مى خواهند که از بینشان خروج کند، پس با او بین رکن و مقام در حالى که کراهت دارد بیعت مى کنند...)).(13)
زراره از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: ((به اسم قائم ندا داده مى شود پس او مى آید و پشت مقام قرار مى گیرد. به او گفته مى شود: به تحقیق به اسم تو ندا داده مى شود، منتظر چه چیزى هستى؟ دست او گرفته شده با او بیعت مى شود زراره مى گوید: الحمدلله، ما مى شنیدیم که قائم علیه السلام با کراهت بیعت مى کند (مى شود) و وجه استکراه او را نمى دانستیم، ولى دانسیتم این استکراهى است که گناهى در آن نیست)).(14)
ممکن است مقصود به استکراهى که حضرت نسبت به بیعت مردم دارند این باشد که از آنجا که مظلومان از آن حضرت تقاضاى رفع ظلم مى کنند لذا حضرت از روى تواضع در ابتدا استکراهى از خود نشان مى دهند.
خصوصا آنکه این کار باید به اذن و اراده و مشیت خداوند صورت پذیرد.
 چه کسانى با حضرت مهدى علیه السلام بیعت خواهند کرد؟
کسانى که با حضرت بیعت خواهند کرد به ترتیب عبارت اند از:
1- جبرئیل امین علیه السلام.
2- اصحاب خاص حضرت.
3- اصحاب عام حضرت.
4- کسانى که در مکه حاضر بوده و به او و دعوتش اعتماد و اطمینان پیدا مى کنند.
466: امام زمان علیه السلام با اصحاب خود بر سر چه اصولى پیمان مى بندد؟
از برنامه ها و روش هاى امام مهدى علیه السلام پیمان گیرى از یاران خویش است. پیمان و بیعت در جامعه اسلامى از آغاز تشکیل حاکمیت اسلام رسم شده و پایه گذارى نخستین مرکزیت و حکومت اسلامى به دست مبارک پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله با آیین بیعت و پیمان گرفتن از یکایک مردم همراه بود.
امام مهدى علیه السلام نیز چون نیاکان خویش از یارانش بیعت مى گیرد و با آنان پیمان مى بندد. پیمان امام بر سر اصولى است که راه و رسم و شیوه و روش امام را در حکومت تبیین مى کند.
امام على علیه السلام مى فرماید: ((همانا قائم با یارانش پیمان مى بندد و از آنان بیعت مى گیرد که: مسلمانى را دشنام ندهند... حریمى را هتک نکنند، به خانه اى هجوم نبرند، کسى را به ناحق نزنند، طلا و نقره گنج نکنند، همچنین گندم و جو اندوخته نسازند. مال یتیمان را نخورند... لباس خز و حریر نپوشند. کمر بند زرین نبندند... در امور معاش به اندک بسنده کنند... لباس درشت بپوشند و صورت بر خاک بگذارند... و در راه خدا به جهادى شایسته دست یازند.
خود (امام) نیز متعهد مى شد که از همان راهى که آنان مى روند برود، و چون آنان لباس بپوشد و بر مرکوبى مانند مرکوب آنان سوار شود و چنان باشد که آنان هستند. به اندک بسنده کند، و زمین را با یارى خداى دادگرى پرکند پس از آنکه از ستم پر شده باشد... و صاحب و دربانى نگمارد)).(15)
 اصحاب امام زمان علیه السلام در شجاعت چگونه اند؟
حاکم نیشابورى به سندش از محمد بن حنفیه نقل مى کند که گفت: ما نزد على علیه السلام بودیم که شخصى از او درباره حضرت مهدى علیه السلام سؤال کرد؟ حضرت فرمود:... یخرج فى آخر الزمان اذا قال الرجل الله الله قتل، فیجمع الله تعالى له قوما قزع کقزع السحاب، یولف الله بین قلوبهم لا یستوحشون الى احد و لا یفرحون باءحد یدخل فیهم... (16)؛ ((او در آخر الزمان خروج خواهد کرد هنگامى که شخصى اعلان کند: خدا را خدا را! کشته شود. در آن هنگام خداوند براى او گروهى را جمع مى کند که همانند ابرهاى پراکنده متفرق اند قلب هاى آنها را هماهنگ مى نماید. از کسى احساس وحشت نکرده و به کسى که داخل در جماعت آنها شود شاد نمى گردد...)).

آیا اصحاب حضرت مهدى علیه السلام از منطقه خاصى هستند؟
مطابق برخى از روایات اصحاب حضرت از منطقه خاصى نیستند بلکه در سرتاسر دنیا به سر مى برند و خداوند متعال در وقتى بسیار اندک آنها را کنار بیت الله الحرام جمع خواهد کرد.
سید بن طاووس در حدیثى از امام على علیه السلام درباره اصحاب امام زمان علیه السلام نقل مى کند که فرمود: ((آنها 313 نفرند به عدد اصحاب بدر خداوند آنها را از شرق و غرب عالم در کنار بیت الله الحرام جمع خواهند کرد...)).(17)
469: اصحاب حضرت مهدى علیه السلام چه ویژگى هایى دارند؟
مطابق برخى از روایات حضرت علیه السلام از صفات و ویژگى هایى برخوردارند از قبیل:
1- اخلاص
در روایتى امام جواد علیه السلام به عبدالعظیم حسنى علیه السلام فرمود: ((... و هنگامى که براى او این تعداد ((313 نفر)) از اهل اخلاص جمع شد خداوند امر او را ظاهر خواهد کرد...)).(18)
2- یقین و استقامت
از امام صادق علیه السلام در حدیثى نقل شده که فرمود: ((... گویا قلب هاى آنها به مانند تکه هاى آهن است، شکى در قلوب آنها راجع به خدا وجود ندارد. محکم تر از سنگ است...)).(19)
3- خداشناسى واقعى
از امام على علیه السلام در ضمن حدیثى نقل است که فرمود: ((... و لکن در طالقان مردمانى مومن خواهند آمد که به خداوند معرفت واقعى دارند و آنان انصار مهدى در آخرالزمان مى باشند)).(20)
4- شیروان روز و زاهدان شب
از امام صادق علیه السلام در حدیثى راجع به اصحاب قائم علیه السلام نقل است که فرمود: ((گویا من نظر مى کنم به قائم و اصحاب او در نجف کوفه... سجده ها به پیشانى هاى آنها اثر گذارده است، شیران در روز و راهبان در شب اند...)).(21)
5- برخوردارى از تاءیید الهى
طبرسى در روایتى از امام على علیه السلام نقل کرده که فرمود: ((تا اینکه خداوند مردى را در آخرالزمان بر مى انگیزاند... او را به ملائکه اش تاءیید کرده و انصارش را حفظ خواهد نمود)).(22)
 چگونه مى توان با 313 نفر دنیا را تسخیر کرد؟
در مورد سؤال فوق مى گوییم:
اولا: مطابق برخى از روایات حضرت دو نوع یار و یاور دارند: یکى یاران خاص الخاص که 313 نفرند و دیگرى یاران خاص که ده هزار نفر مى باشند.
این افراد انسان هاى عادى به حساب نمى آیند، بلکه کسانى هستند که قلب هایشان در راستاى اهداف ضرت مهدى علیه السلام محکم بوده، راسخ قدم مى باشند.
ثانیا: غلبه حضرت با یارانش و بر پایى حکومت عدل جهانى تنها از طریق امور عادى نیست تا بعید به نظر برسد، بلکه همان گونه که قبلا اشاره شد با تاءییداتى از جانب خداوند، از قبیل ایجاد رعب در قلوب دشمنان حضرت علیه السلام و تاءییداتى از ملائکه خواهد بود.
ثالثا: اراده حتمى خداوند بر پیروزى حضرت تعلق گرفته است و اراده او به هر نحو ممکن محقق خواهد شد.
لذا در قرآن کریم مى خوانیم:کم من فئة قلیلة غلبت فئة کثیرة باذن الله (23)؛ ((چه بسیارند گروه اندکى که به اذن خداوند، ر گروه بسیار چیرگى مى یابند.
رابعا: از لحاظ اسباب و علل ظاهرى هم اگر موضوع را بررسى کنیم حصول چنین فتح و غلبه و تشکیل حکومت الهى ممکن و عملى خواهد بود، زیرا حضرت در موقعى ظهور خواهد کرد که اوضاع و احوال اجتماعى و اخلاقى و سیاسى کاملا مساعد باشد. نظیر رشد و توسعه سریع اسلام در قرن اول است زیرا در آن عصر، فساد اوضاع اجتماعى و ادارى کشورها به حدى بود که مردم آمادگى پذیرش حکومت اسلامى را داشتند. این وضعیت در عصر ظهور حضرت نیز وجود دارد.
 وزیران دولت حضرت مهدى علیه السلام غالبا از چه قشرى هستند؟
مطابق برخى از روایات وزیران دولت حضرت مهدى علیه السلام از قشر جوان هستند، گر چه تعداد قلیلى از پیرمردان نیز در میان آنها وجود دارد.
ابو یحیى حکیم بن سعید مى گوید: از على علیه السلام شنیدم که مى فرمود:ان اصحاب القائم شباب لا کهول فیهم الا کالکحل فى العین، اءو کالملح فى الزاد و اءقل الزا الملح (24)؛ ((همانا اصحاب قائم جوان اند هرگز در میان آنها پیرمرد وجود ندارد مگر به مانند سرمه در چشم، یا همانند نمک در توشه و کمترین توشه نمک است.))
بیشتر یاران حضرت از شرق هستند، چگونه با عقب ماندگى شرق مى توان بر غرب پیروز شد؟
اولا: از طرفى یاران حضرت باید از افراد مسلمان باشند و از طرف دیگر عمده ممالک و زیست گاه امت سلامى در شرق است لذا بیشتر یاران حضرت از شرق هستند.
ثانیا: حضرت مهدى علیه السلام از همه نوع پیشرفتى براى رفاه و تکامل انسان ها استفاده خواهد کرد ولى نه به دید استقلالى، بلکه از دنیا براى رسیدن به تعالى روحى بهره خواهد گرفت.
ثالثا: مقصود از عقب افتادگى شرق نسبت به غرب چیست؟ اگر در تکنیک و مسائل دنیوى است که هدف اصلى حضرت تنها تکامل مادى نیست. و اگر مقصود عقب افتادگى شرق در ناحیه عقل و فکر و شعور و پیشرفت فرهنگى است که این مطلب را ما قبول نداریم. چه کسى گفته است که غرب به لحاظ اخلاقى و فرهنگى بر شرق پیشى گرفته است.
 کارگزاران دولت حضرت مهدى علیه السلام چه کسانى هستند؟
در حکومتى که رهبرى آن به عهده حضرت مهدى علیه السلام است، کارگزاران و مسوؤلان حکومت او نیز باید از بزرگان و نیکان امت باشند. از این رو در روایات، ترکیب دولت حضرت مهدى علیه السلام را از پیامبران، جانشینان آنان، تقوا پیشگان و صالحان روزگار معرفى مى کند.
در روایتى مى خوانیم که حضرت عیسى علیه السلام به حضرت مهدى علیه السلام مى گوید: ((همانا من به عنوان وزیر فرستاده شده ام نه امیر و فرمانروا)).(25)
همچنین در روایتى آمده است که حضرت عیسى علیه السلام وزیر حضرت قائم علیه السلام و پرده دار و جانشین آن حضرت است.(26)
و نیز در روایتى دیگر آمده است: ((... آن گاه عیسى فرود مى آید و مسئول دریافت اموال حضرت قائم مى شود و اصحاب کهف نیز در پشت سر او خواهند بود)).(27)
حضرت على علیه السلام مى فرماید: ((... سپاهیان در پیشاپیش حضرت مهدى علیه السلام قرار مى گیرند و قبیله همدان وزیران او خواهند بود)).(28)
و نیز در روایتى مى خوانیم: ((مردان الهى با مهدى علیه السلام همراه هستند، مردانى که به دعوت او پاسخ گفته اند و او را یارى مى کنند. آنان وزیران و دولت مردان اویند که بار سنگین مسئولیت هاى حکومت را بر دوش دارند)).(29)
آیا در میان این همه مسلمان و شیعه 313 نفر یار براى حضرت وجود ندارد؟
در پاسخ این سوال مى گوییم:
اولا: در روایات مختلف براى یاران و اصحاب خاص حضرت مهدى علیه السلام صفات و خصوصیات یژه اى ذکر شده که باید در 313 نفر موجود باشد، و ما به برخى از آن صفات قبلا اشاره کردیم.
ثانیا: همان گونه که در جاى خود اشاره کرده ایم، از مجموعه احادیث استفاده مى شود که حضرت دو دسته یار و یاور بعد از ظهور دارند: یکى یاوران خاص که 313 نفرند و دسته دیگر یاوران عام که ده هزار نفرند و باید این اعداد جمعیت نیز آماده شود.
ثالثا: فراهم شدن 313 نفر از یاران خاص حضرت علت تامه براى ظهور حضرت نیست، بلکه یکى از شرایط تحقق ظهور است، حضرت با کمک این تعداد افراد حکومت عدل گستر جهانى را پیاده خواهد کرد اما اینکه آیا فراهم شدن این تعداد نفر علت تامه ظهور است؟ خیر، بلکه علل و عوامل و شرایط دیگرى از جمله فراهم شدن زمینه لازم و مساعد براى حکومت حضرت نیز لازم است.
---------------------------
1-ینابیع الموده، ص 509، چاپ نجف.
2-اعلام الورى، ص 433.
3-اعلام الورى، ص 433.
4-بحارالانوار، ج 52، ص 288، باب 26.
5-الغیبة، طوسى، ص 284.
6-الغیبة، طوسى، ص 161؛ البیان، گنجى شافعى، 69؛ ینابیع المودة، ص 589.
7-الملاحم و الفتن، ص 119.
8-بحارالانوار، ج 52، ص 333.
9-الغیبة، طوسى، ص 284؛ بحارالانوار، ج 52، ص 334.
10-الغیبة، نعمانى، ص 279.
11-دلائل الامامه، ص 259؛ اثباب الهداة، ج 3، ص 75.
12-مجمع الزوائد، ج 7، ص 315؛ معجع الامام مهدى علیه السلام، ج 1، ص ‍ 500.
13-الحاوى للفتاوى، ج 2، ص 152.
14-الغیبة، نعمانى، ص 140.
15-منتخب الاثر، ص 469.
16-مستدرک، حاکم، ج 4، ص 554.
17-التشریف بالمنن، ص 288 -294.
18-کمال الدین، ج 2، ص 377 و 378.
19-بحارالانوار، ج 52، ص 307، ح 82.
20-بحارالانوار، ج 51، ص 87، ج 83.
21-بحارالانوار، ج 52، ص 386.
22-بحارالانوار، ج 52، ص 280، ح 6.
23-سوره بقره، آیه 249.
24-الغیبة، طوسى، ص 284؛ الغیبة، نعمانى، ص 315.
25-ملاحم، ابن طاووس، ص 83؛ الفتن، ابن حماد، ص 160.
26-غایة المرام، ص 697؛ حلیة الابرار، ج 2، ص 620.
27-غایة المرام، ص 697؛ حلیة الابرار، ج 2، ص 620.
28-عقد الدرحمة الله علیه، ص 97
29-وافى، ج 2، ص 114، به نقل از فتوحات مکیه؛ نور الابصار، ص 187.
-----------------------
علی اصغر رضوانی