مهدویت در قرآن
مهدویت در قرآن
منابع مقاله:
پایگاه مرکز نشر اعتقادات، ؛
تردیدی نیست که تمامی مفاهیم و اعتقادات اصیل دینی در اسلام ریشه در قرآن دارد و هیچ باطلی، در این کتاب آسمانی وجود ندارد که حق تعالی جل جلاله فرموده: ما قرآن را نازل کردیم و آن را محافظت می نمائیم.[ii][2] و در آن همه چیز بیان گردیده و هیچ تر و خشکی نیست مگر اینکه در قرآن آمده باشد. از بیان هیچ نکته ای در آن کوتاهی نشده و تمامی وقایع و اتفاقات را تا زمان قیامت کبری و نفخ صور در بر دارد. قرآنی که آخرین کتاب آسمانی و معجزه جاوید پیامبر اسلام است و بیانگر تمامی مسائل و مباحث و موضوعات مورد نیاز زندگی بشر است مسلما در باره موضوع مهم انقلاب جهانی حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و تحول بزرگی که در دنیا به وسیله امام زمان و حکومت عدل و داد آن حضرت به وجود خواهد آورد، آیات و بیانات متعددی دارد ولی شناختن معارف این کتاب آسمانی و بهره گرفتن از سرچشمه های زلال و شیرین آن راهی جز این ندارد که از مترجمان راستین و بازگوکنندگان وحی و خاندان عصمت (علیهم السلام) بیاموزیم که : لا یمسّه الا المطهرون؛ به قرآن جز پاکیزگان (ائمه معصومین علیهم السلام) کسی دست نمی یابد.[iii][3] و از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمودند: به خدا سوگند من کتاب خدا را از اول تا به آخر می دانم چنانکه گویی در کف دست من است.[iv][4]
در قرآن خبر آسمان و زمین، گذشته و آینده موجود است که خدای عزوجل فرموده: وَنَزَّلْنَا عَلَیکَ الْکِتَابَ تِبْیانًا لِّکُلِّ شَیءٍ؛ ما قرآن را بر تو نازل کردیم در حالی که بیان و توضیح همه چیز در آن است.[v][5]
و نیز امام باقر (علیه السلام) فرمودند: هیچ کس جز اوصیای پیامبر (صلی الله علیه و آله) نمی تواند ادعا کند که (علم) تمامی قرآن نزد اوست.[vi][6] با این بیان درمی یابیم که قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) هیچ گاه از هم جدا نمی شوند زیرا که قرآن بازگوکننده حقانیت و عظمت این خاندان است و مردم را به سوی این حاملان علوم الهی هدایت می کند[vii][7] و فقط این چهارده نور پاکند که حقایق و بطون این معجزه جاوید و این کتاب عظیم آسمانی را می دانند اما سنگین ترین ضربه ای که پس از رحلت رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) بر پیکر بشریت وارد آمد این بود که خلافت و جانشینی پیامبر از حاملان وحی و اوصیای واقعی حضرتش غصب گردید و منصب خلافت به دست نااهلان و جاهلان افتاد.
زمانیکه غاصبان بر کرسی جانشینی پیامبر تکیه زدند و امیرالمؤمنین را از حق مسلمش محروم کردند دریافتند که باید مردم را از دست یابی به سند نورانی حقانیت حضرت امیر و فرزندانش محروم نمایند تا مبادا همه مردم از معارف نورانی قرآن که همان شناخت معصومین و گنجینه داران علوم الهی است بهره مند گردند و به عدم حقانیت این ظالمان پی ببرند، لذا قرآنی را که امیرالمؤمنین (علیه السلام) گردآوری کرده بود و ویژگی های زیادی را چون شأن نزول، تأویلات و تطبیقات دربرداشت نپذیرفتند.[viii][8]
و بدین ترتیب مردم را از راه یافتن به چشمه های زلال وحی بازداشتند و در عوض ظواهری از دین را به قصد فریب خلق الله رواج دادند از سوی دیگر پول های گزافی می دادند تا عالم نمایانی از خدا بی خبر و مزدور، دروغ هایی را به عنوان حدیث در زمینه های مختلف از جمله تفسیر و تأویل قرآن جعل می کنند و اذهان مردم را از رسیدن به حقایق دور سازند.
در طول تاریخ پیوسته دشمنان حق از انتشار معارف قرآن و آشکار شدن حقایق و اسرار این کتاب آسمانی به روش های مختلف جلوگیری کرد تا آنجا که عده زیادی از اصحاب و شاگردان مکتب اهل بیت که مفسر و مبین حقایق قرآن بوده اند را به شهادت رساندند و یاران و اصحاب پیامبر را از بازگو کردن حقایق قرآن و احادیثی که خود مستقیماً از آن حضرت شنیده بودند ممنوع کردند.[ix][9] از این رو شیعیان با وجود آن همه مشکلات و موانع علی رغم سخت گیری های زیاد مخالفان در جهت فراگیری علوم و معارف از ائمه معصومین (علیهم السلام) سخت تلاش کرده اند و به روایت و تدوین و نشر احادیث مربوط به آن اهتمام ورزیده اند که خوشبختانه مجموعه های ارزنده ای در این زمینه امروز در دسترس ما قرار دارد که هر کدام از آن ها برای رهیابی به معارف ناب قرآن از اهمیت والایی برخوردار است. با بررسی و تحقیق این مجموعه های روایی و احادیث موجود به نکته شگفت انگیزی پی می بریم و آن اینکه مسئله مهدویت و حکومت جهانی آن حضرت از چنان اهمیت والایی برخوردار است که خداوند از تمامی پیامبرانش درباره او و پدران بزرگوارش پیمان گرفت. آنان که در این عهد و پیمان استوار بودند در زمره پیامبران اولوالعزم قرار گرفتند و آنان که در این پیمان اراده نا استوار داشتند از بهشت رانده شدند[x][10] و خداوند توبه ایشان را به وسیله تمسک به همین ذوات مقدسه قبول فرمودند و مقام قرب را به ایشان بازگرداند.[xi][11] بنابراین موضوع مهدویت از ابتدای هبوط حضرت آدم تا پایان نبوت حضرت خاتم (صلی الله علیه و آله) در لسان تمامی پیامبران الهی و در تمام کتب آسمانی به چشم می خورد و بشارت دادن به حکومت جهانی آن حضرت و استیلای صالحان بر زمین و پادشاهی عدل و داد جزء اصلی متن کتاب های آسمانی و برنامه های پیامبران بوده و کتب آسمانی همچون قرآن، تورات، انجیل، زبور و ... آکنده از این بشارات است که انبیاء الهی به امت هایشان بیان فرموده اند.
البته در تعیین مصداق آن مصلح، عبارت ها مختلف و الفاظ متفاوت است ولی اصل ظهور یک مصلح واقعی و تشکیل حکومتی واحد که از مرز عدالت بیرون نرود، مورد قبول تمام ملل و ادیان آسمانی و غیر آسمانی عالم است همچنین قرآن کریم نیز در بیش از یکصد و سی آیه به این معنا اشاره فرموده و اعلام داشته که اراده و خواست خداوند متعال بر این است که دوران حکومت های ظالم و ستمگر به پایان رسد و بساط پیروان آن ها را برچیده شود و حتما بندگان صالح خویش را در سراسر دنیا حکومت دهد.[xii][12] تا قوانین اسلام را به طور کامل و همه جانبه در این کره خاکی اجرا سازند و سعادت بشر را تضمین و تأمین نمایند.
به امید روزی که حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از زندان غیبت به در آید و عالم به نورش روشن شود.
بخش اوّل: آیات قرآن پیرامون عصر غیبت حضرت مهدی (علیه السلام)
فصل اول: ویژگی های منتظران واقعی در عصر غیبت
الف) مقام و منزلت:
الم ذَلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیبَ فِیهِ هُدًی لِّلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ وَیقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینفِقُونَ ؛
این کتاب که هیچ تردیدی در آن نیست روشن گر راه پرهیزکاران است. آنان که به غیب ایمان آورند و نماز را برپای دارند و از آنچه به ایشان روزی دادیم انفاق می کنند.[xiii][13]
جابر بن عبدالله انصاری پیرامون تفسیر این آیه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنین روایت می کند که آن حضرت فرمودند: خوشا به حال صبرکنندگان در زمان غیبت او (مهدی) و خوشا به حال کسانیکه بر محبت او پابرجا می مانند آنها کسانی هستند که خداوند در کتاب خویش چنین توصیفشان کرده و فرموده: الذین یؤمنون بالغیب... سپس آن حضرت فرمودند: آنان حزب خدایند و آگاه باشید که حزب خداوند پیروز است.[xiv][14]
و در روایتی از امام صادق (علیه السلام) نیز آیه شریفه فوق به منتظران حضرت ولی عصر (علیه السلام) در عصر غیبت تفسیر شده است.[xv][15]
با توجه به روایاتی که گذشت می توان سه ویژگی مهم منتظران را علاوه بر مقام و منزلت آنها از آیه مبارکه فوق استفاده نمود که آنها عبارتند از:
1. اعتقاد و ایمان راستین به امام زمان (علیه السلام)
2. بر پا داشتن و اهمیت دادن به نماز.
3. انفاق و بخشش به فقیران و مستمندان.
ب) صبر و ارتباط قلبی
یا اَیهاالَّذِینَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! صبر کنید و در برابر دشمنان پایدار باشید و از مرزهای خود مراقبت کنید و از خدا بپرهیزید (تقوی و خدا ترسی را پیشه سازید) شاید که رستگار شوید.[xvi][16]
نعمانی در کتاب غیبة خود از امام باقر (علیه السلام) نقل می کند که درباره این آیه فرمودند: که صبر کنید بر ادای فرایض و در مقابل دشمنان پایداری کنید و با امامتان که انتظارش را می کشید مرابطه نمایید.[xvii][17]
مرابطه در لغت به معنای مراقبت از مرزها و بستن و محکم کردن آمده است و شاید مراد از مرابطه در این آیه شریفه ا ین باشد که منتظر واقعی در عصر غیبت از خانه دل در مقابل غیر امام زمان مراقبت می نماید و سرزمین پنهاور قلبش را محل عشق و علاقه امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می گرداند و دل را به حضرت مهدی (علیه السلام) پیوند می دهد.
احتمال دیگری که در باره لغت مرابطه وجود دارد این است که رابطه با امام (علیه السلام) یعنی خود را به رشته ولایت او بستن و بر خدمت و پیروی و یاری او گردن نهادن، و این یکی از ارکان ایمان است که آدمی خود را به امام خویش مربوط سازد و از او جدا نشود.[xviii][18]
ج) اطاعت محض
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر و اولی الامر از خودتان را.[xix][19]
جابر بن عبدالله انصاری می گوید هنگامی که پروردگار این آیه را بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل فرمود عرض کردم یا رسول الله؛ خدا و رسول را شناختیم، اولی الامر که خداوند اطاعتشان را به اطاعت تو مقرون ساخته چه کسانی هستند؟
حضرت فرمودند: آنان خلفای من و ائمه مسلمانان پس از من می باشند. اول آنها علی بن ابی طالب و ... (آخرینشان) حجت خدا در زمین و بقیة الله بر بندگانش است آنکه خدای تعالی مشرق و مغرب زمین را به دستان او فتح می کند. آنکه از شیعیان و دوستانش غیبتی خواهد داشت که در زمان غیبتش بر اعتقاد به امامتش ثابت نمی ماند مگر کسی که خداوند دلش را برای ایمان آزمایش کرده باشد.[xx][20]
از این آیه شریفه درمی یابیم که منتظران واقعی امام زمان (علیه السلام) کسانی هستند که در عصر غیبت مطیع بی چون و چرای حضرت هستند و همیشه به دنبال کسب رضایت خاطر آن عزیز می باشند. که البته این اطاعت با پیروی همه جانبه از آیات نورانی قرآن و فرامین و دستورات ائمه معصومین (علیهم السلام) محقق خواهد شد.
د) امتحانات بسیار دشوار
وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ ؛ ما شما را به چیزی از قبیل ترس و گرسنگی و کاهشی در اموال و جان ها و محصولات می آزمائیم و مژده بده به آن ها که شکیبا و ثابت قدم هستند.[xxi][21]
محمد بن مسلم می گوید: امام جعفر صادق (علیه السلام) در تفسیر این آیه فرمودند: پیش از آمدن قائم (علیه السلام) علامت هایی برای امتحان مؤمنین خواهد بود. عرض کردم: آن علامت ها چیست؟ فرمودند: بیماری های گوناگون که سبب ترس و دلهره است و بالا رفتن نرخ ها که سبب گرسنگی است و کاهش در اموال و جان ها که سبب قحطی و مرگ و میر فراوان است و نقص در محصولات که به نیامدن باران است، پس در آن موقع به آن ها که در عقیده به ما ثابت می مانند مژده بده.[xxii][22]
یکی از ابعاد غیبت کبری بُعد آزمایشی آن است. در این مرحله، انسان مؤمن باید به دقت مراقب حال خود باشد که مبادا با طولانی شدن زمان غیبت متزلزل گردد و فروغ ایمان از دلش زدوده شود. حضرت باقر (علیه السلام) در این باره می فرمایند: ظهور مهدی (علیه السلام) بعد از غیبتی طولانی خواهد بود تا اینکه معلوم شود چه کسی او را در غیبت و نهان اطاعت می کند و به او ایمان دارد[xxiii][23] و نیز می فرمایند: فقط کسانی در اعتقاد به مهدی (علیه السلام) پابرجا می مانند که دل آنان به فروغ ایزدی روشن شده باشد و روح خدایی به آنان مدد رساند.[xxiv][24]
ه) شرایط سخت زندگی
حَتَّی إِذَا اسْتَیأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّواْ أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُواْ جَاءهُمْ نَصْرُنَا ؛ تا آن جا که رسولان مأیوس شدند (مردم) گمان کردن که به آنان دروغ گفته شده است در این هنگام یاری ما به سراغ آن ها آمد.[xxv][25]
امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در ضمن فرمایشاتی پیرامون این آیه شریفه به شرایط سخت زندگی مؤمنین و عدم توجه جامعه و مردم به آن ها در عصر غیبت اشاره نموده تا آن جا که می فرمایند: ... متقین (در عصر غیبت) در نظر مردم از مردار در چشم صاحبش بی ارزش تر خواهند شد که در چنین شرایطی یاری خداوند و پیروزیش فرا رسد و این است معنای فرموده خداوند که: حَتَّی إِذَا اسْتَیأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّواْ أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُواْ جَاءهُمْ نَصْرُنَا[xxvi][26]
و در این باره چه زیبا فرمود پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) که زمانی خواهد آمد که مؤمن از گوسفند خوارتر می شود[xxvii][27] مسلم است زمانی که مردم در کارهای ناپسند و زشت تعاون و همکای می کنند و تکبر و خودپرستی در اعماق دل ها نفوذ کند و گناهان علنی شده و محرمات الهی سبک شمرده می شود، هنگامی که امت اسلامی نماز را ضایع کنند و تابع شهوات باشند آمرین به معروف و ناهین از منکر خوار می شوند و در این جامعه ها هیچ جایی برای آن ها پیدا نمی شود و همه گناهکاران و فاسقان از آن ها بیزار می گردند و مؤمنان را افراد مزاحم و موانعی برای عصیانگری ها و بی بند و باری هایشان می پندارند.
و) پاداش بزرگ
وَمَن یطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِّنَ النَّبِیینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقًا ؛ کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند، (در روز رستاخیز) همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده؛ از پیامبران و صدیقان و شهداء و صالحان و آن ها چه نیکو رفیقانی هستد.[xxviii][28]
خوشا به حال کسانی که در عصر غیبت و در شرایط سخت زندگی و امتحانات دشوار متزلزل نشوند و شب و روز منتظر ظهور امام زمان (علیه السلام) باشند و استوار بودنشان را در راه انتظار با اطاعت از خدا و پیامبر و ائمه (علیهم السلام) ثابت کنند که حضرت سجاد (علیه السلام) فرمودند: کسی که بر ولایت ما ثابت بماند در زمان غیبت قائم (علیه السلام) خداوند به او اجر هزار شهید از شهیدان بدر و احد عطا می فرماید.[xxix][29]
و امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: کسیکه در حال انتظار بمیرد مانند کسی است که در خیمه قائم (علیه السلام) باشد.[xxx][30]
بزرگترین اجر و پاداشی که خداند برای منتظران و مطیعان امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در زمان غیبت فراهم کرده این است که آن ها را با انبیاء و صدیقین و شهدا و صالحین محشور گرداند. علی بن ابراهیم از امام صادق (علیه السلام) پیرامون تفسیر این آیه چنین نقل می نماید که امام فرمودند:
مراد از نبیین رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و صدیقان علی (علیه السلام) و شهیدان حسن و حسین و صالحان ائمه (علیهم السلام) می باشند و نیکو رفیقان قائم از آل محمد (علیهم السلام) است.[xxxi][31]
فصل دوم: احوال گوناگون و حوادث مختلف عصر غیبت
لَتَرْکَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ ؛ البته که شما احوال گوناگون و حوادث مختلف خواهید یافت.[xxxii][32]
سدیر صیرفی از امام صادق (علیه السلام) پیرامون این آیه نقل می کند که حضرت فرمودند: قائم ما را غیبتی است که مدت آن به طول می انجامد سؤال کردم چرا یابن رسول الله؟ فرمودند: زیرا که خداوند عزوجل می خواهد سنت های پیغمبران را در غیبت هایشان بر او نیز جاری سازد که خداوند فرمودند: البته که شما احوال گوناگون و حوادث مختلف خواهید یافت یعنی سنت های آنانی که پیش از شما بوده اند (بر شما هم جاری می شود).[xxxiii][33]
همانگونه که در غیبت پیامبرانی همچون ابراهیم (علیه السلام)، الیاس، موسی و سلیمان (علیهم السلام) مردم دچار سختی، امتحان و گمراهی می شدند و حتی عده ای منکر ایشان می گشتند و دین جدیدی می آوردند.[xxxiv][34] در زمان غیبت کبری نیز سنت های پیامبران در غیبت هایشان بر مردم عصر غیبت حضرت مهدی (علیه السلام) جاری شود و مردم دچار طوفان حوادث و ناملایمات می گردند.
الف) عقاید مردم در عصر غیبت
- · مکاران دل های مردم را از مهدی (علیه السلام) برمی گردانند
وَإِن کَانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ ؛ هر چند مکرشان چنان باشد که کوه ها را از جا برکند.[xxxv][35]
در امالی شیخ طوسی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که فرمودند: تقوا پیشه کنید و از امامانتان اطاعت و پیروی نمایید آنچه آن ها می گویند شما نیز همان را بگویید و از آنچه لب بستند شما نیز خاموش بمانید که شما تحت تسلط کسانی هستید که خداوند تعالی درباره آن ها فرموده: وَإِن کَانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ (از مکر آن ها کوه ها جابه جا می شود) پس تقوا و خداترسی را پیشه سازید که شما در حال هدنه (احتیاط و تقیه) هستید (35) [xxxvi][36] در مکان دیگر فرمودند: به درستی که از مکر بنی عباس نسبت به قائم (علیه السلام) دل های مردم از جای کنده می شود (و اعتقاد مردم نسبت به مهدی زائل می گردد).[xxxvii][37]
شاید این روایت اشاره به سیاست های مکارانه بنی عباس دارد که از اواسط قرن دوم هجری با معرفی مهدی های دروغین و مفتی تراشی سعی در انحراف افکار عمومی بویژه شیعیان از شخص حضرت مهدی (علیه السلام) داشتند تا علاوه بر این که مردم را از اطراف ائمه معصومین (علیهم السلام) دور سازند و آنان را در انزوا قرار دهند به وسیله این مسئله به منافع سیاسی خود نیز نائل آیند چنانچه در تاریخ می بینیم از سال 132 هجری قمری به بعد که حکومت عباسیان آغاز می شود ظهور مهدی های دروغین اوج می گیرد به طوری که عده ای از خلفای عباسی خود یا فرزندانشان را مهدی معرفی می کردند.
- · اختلاف مردم درباره اعتقاد به او
یسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لَا یؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَیعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِینَ یمَارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ ؛ کسانی که به آن ساعت ایمان ندارند درباره آن شتاب می کنند (از روی تمسخر) ولی آن ها که ایمان آورده اند پیوسته از آن هراسانند و می دانند که آن روز بر حق است آگاه باشید کسانیکه در آن ساعت تردید می کنند در گمراهی عمیق هستند.[xxxviii][38]
مفضل بن عمر نقل می کند که امام صادق (علیه السلام) به من فرمودند: ای مفضل! اهل عراق این آیه را چگونه می خوانند؟ عرضه داشتم آقای من کدام آیه را، فرمود قول خدای تعالی یستعجل بها الذین لا یؤمنون بها و... عرض کردم آقای من همینطور می خوانند. حضرت فرمودند: وای بر تو! می دانی که معنای این آیه چیست؟ عرض کردم: خدا و رسول و فرزند رسول او بهتر می دانند.
حضرت فرمودند: بخدا سوگند (معنای این آیه) جز قیام حضرت قائم (علیه السلام) نیست پس چگونه کسی که به آن ایمان ندارد عجله می کند، به خدا سوگند جز مؤمنان نسبت به آن عجله نکنند.[xxxix][39]
- · سرگردانی مردم در تشخیص حق
أَفَمَن یهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یتَّبَعَ أَمَّن لاَّ یهِدِّی إِلاَّ أَن یهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیفَ تَحْکُمُونَ ؛ آیا آنکه خلق را به راه حق رهبری می کند سزاوارتر به پیروی است یا آن کس که خود هدایت نمی شود مگر هدایتش کنند؟! شما را چه می شود چگونه قضاوت باطل می کنید.[xl][40]
نعمانی در کتاب غیبت خود پیرامون این آیه از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل می کند: شخصی (به نام عبدالرحمان بن مسلمه جریری) به امام صادق (علیه السلام) گفت: (مخالفین) ما را توبیخ و سرزنش می کنند و دروغگو می شمارند به خاطر این که می گوییم: (قبل از ظهور) دو صیحه خواهد بود، آن ها می گویند: از کجا معلوم می شود که کدام حقیقت است و کدام باطل؟ حضرت فرمودند: در پاسخ آن ها چه می گویید؟
عرض کردم: چیزی در رد آن ها نمی گوییم: فرمودند: بگویید: کسی که از قبل به آن ایمان داشته باشد آن را تصدیق خواهد کرد، همانا خدای عزوجل می فرماید: أَفَمَن یهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یتَّبَعَ أَمَّن لا یهِدِّی إِلاَّ أَن یهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیفَ تَحْکُمُونَ[xli][41]
عبدالله بن سنان از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که فرمودند: (در ایام قبل از ظهور) اهل زمین (تمام اهل زمین هر کدام به زبان خود)می شنوند صدایی از آسمان بلند است که می گوید: آگاه باشید که حق با علی بن ابی طالب (علیه السلام) و شیعیان اوست، ایمان می آورند و چون فردای آن روز شود ابلیس در آسمان بالا رود تا جایی که از چشم زمینیان مخفی گردد آنگاه فریاد زند: حق با ابن عفّان و پیروان اوست که او مظلوم کشته شد، خونش را مطالبه کنید آنگاه حضرت فرمودند: پس در آن هنگام خداوند مؤمنان را با قول ثابت بر حق استوار می سازد که همان ندای اول صحیح است ولی آن ها که در دلشان مرض هست – که به خدا قسم آن مرض دشمنی ما است – در شک می افتند، در آن هنگام از ما دوری جویند و به ما اهانت کنند (سرگردان می شوند و به سوی ضلالت ره می پویند).[xlii][42]
- · قساوت دل های مردم
وَلَا یکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَیهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ ؛ و نباشند همچون کسانی که از پیش کتاب آسمانی بر ایشان آمد پس دوران طولانی بر آن ها گذشت و دلهایشان قساوت گرفت و بسیاری از آنان فاسق شدند.[xliii][43]
نعمانی در کتاب غیبة خود درباره این آیه از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که حضرت فرمودند: این آیه که در سوره حدید است (آیه بالا) درباره ا هل زمان غیبت نازل شده است، در ادامه فرمودند: همانا منظور از اَمَد دوران غیبت است (که به خاطر طولانی شدن آن دل های مردم قساوت می گیرد و بسیاری از مردم فاسق می شوند).[xliv][44]
- · انکار و تکذیب امام زمان (علیه السلام)
بَلْ کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَأَعْتَدْنَا لِمَن کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیرًا ؛ بلکه این کافران آن ساعت را تکذیب کردند و ما برای کسانیکه آن ساعت را تکذیب کنند آتش دوزخ را مهیا ساختیم.[xlv][45]
مرحوم شیخ صدوق (ره) در کتاب شریف کمال الدین از حضرت سجاد (علیه السلام) چنین نقل می کند که فرمودند: قائم ما دو غیبت دارد یکی طولانی تر از دیگری (اشاره به غیب صغری و کبری) ... که غیبت دوم آنقدر طول خواهد کشید که تا اینکه بیشتر گروندگان به این امر از او برخواهند گشت (او را تکذیب می کنند و می گویند اصلا متولد نشده) پس بر آن اعتقاد (اعتقاد به وجود امام زمان (علیه السلام)) ثابت نمی مانند مگر کسی که یقینش قوی و معرفتش صحیح باشد و نسبت به ما اهل بیت تسلیم باشد.[xlvi][46]
در روایات زیادی بیان شده که مراد از ساعت در آیات قرآن روز قیامت است و در بعضی از روایات نیز مراد از ساعت را امام زمان (علیه السلام) معرفی کرده اند. مثلاً امام صادق (علیه السلام) فرمودند: مراد از ساعت در آیات یسئلونک عن الساعة ایان مرساها (46) [xlvii][47] یا وعنده علم الساعة[xlviii][48] و یا فهل ینظرون الا الساعة ان تأتیهم بغتة[xlix][49] و و ما یدریک لعل الساعة قریب[l][50] و همچنین الا ان الذین یمارون فی الساعه لفی ظلال بعید[li][51] حضرت مهدی (علیه السلام) می باشد که از بس غیبت او طولانی می شود مردم درباره او جدال می کنند و می گویند: قائم (علیه السلام) کی متولد شده؟ چه کسی او را دیده؟ در کجاست؟ و چه زمانی ظاهر می گردد؟[lii][52]
ب) کشته شدن مستکبران و ستمگران در عصر غیبت
- · کشتار بی سابقه مردم
فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِن بَینِهِمْ فَوَیلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُوا مِن مَّشْهَدِ یوْمٍ عَظِیمٍ ؛ حزب ها و گروه ها از میان خود اختلاف کردند، پس وای بر کافران از دیدن روزی بزرگ.
در تفسیر عیاشی از امام باقر (علیه السلام) روایت است که فرمودند:
قبل از ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) سالی است که در هر یک از سرزمین های عرب اختلاف خواهد بود، و به راستی اهل شام نیز با هم اختلاف کنند، پس سفیانی و همدستانش خروج کنند و بر گروهی از اختلاف کنندگان پیروز شوند و چنان کشتاری راه بیندازند که هیچ کشتاری بمانند آن نبوده باشد و مردی از گروه مغلوب سفیانی متواری می شود و به دمشق می آید پس او و همراهانش را نیز به طوری می کشند که کسی را آنطور نکشته باشند و این است معنی قول خداوند که می فرماید: فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِن بَینِهِمْ فَوَیلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُوا مِن مَّشْهَدِ یوْمٍ عَظِیمٍ.[liii][53]
- ظالمین به خاندان پیامبر (علیهم السلام) کشته می شوند.
وَقَضَینَا إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی الْکِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الأَرْضِ مَرَّتَینِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبِیرً فَإِذَا جَاء وَعْدُ أُولاهُمَا بَعَثْنَا عَلَیکُمْ عِبَادًا لَّنَا أُوْلِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجَاسُواْ خِلاَلَ الدِّیارِ وَکَانَ وَعْدًا مَّفْعُولاً ؛ و به بنی اسرائیل در کتاب خبر دادیم که البته شما دوبار در زمین فساد بزرگی خواهید کرد و تسلط و سرکشی سخت و ظالمانه ای مرتکب می شوید. پس هرگاه نوبت نخستین انتقام فرا رسد بندگان نیرومند و جنگجوی خویش را بر شما برمی انگیزیم تا آن جا که درون خانه هایتان را نیز جستجو کنند و این وعده حتمی خواهد بود.[liv][54]
مرحوم کلینی در روضه کافی از امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه چنین نقل می کند که فرمودند: (مراد از دو فساد بزرگ در زمین) یکی کشتن علی بن ابی طالب (علیه السلام) بود و دوم ضربت زدن به امام حسن (علیه السلام) و مراد از تسلط و سرکشی سخت و ظالمانه این قوم، کشته شدن امام حسین (علیه السلام) است و هرگاه نوبت نخستین انتقام از این قوم ظالم فرا رسد، خداوند پیش از قیام قائم (علیه السلام) قومی را برمی انگیزد که هیچ مسئول خونی از آل محمد (علیهم السلام) باقی نگذارند جز اینکه او را بکشند و این وعده حتمی خواهد بود.[lv][55]
ممکن است دو شبهه در مطالعه آیه فوق برای خوانندگان پیش آید:
اول: اینکه آیات مورد بحث درباره بنی اسرائیل است و به وقایع کربلا و یا کشته شدن امیرالمؤمنین (علیه السلام) چه ربطی دارد؟ در جواب می گوییم: باید دانست که آیات قرآن ظاهر و باطنی دارد شاید این معنا که در حدیث فوق آمده مربوط به باطن آیات باشد و یا ممکن است بنی اسرائیل کنایه باشد از امت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و یا مراد آن است که همانطور که در بنی اسرائیل این حوادث و ظلم ها روی داده در امت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نیز پدیدار شود چنانکه در احادیث زیادی این معنا وارد شده که همه آن چه در امت های پیشین واقع شده در این امت نیز واقع خواهد شد.[lvi][56]
دوم: در سال های قبل از ظهور فرزندان ظالمین و قاتلین خانواده پیامبر (صلی الله علیه و آله) زندگی می کنند نه خودشان پس چگونه خداوند گروهی را برمی انگیزد که آن ها را به خاطر ظلم ها و قتل های پدرانشان بکشند؟ امام صادق (علیه السلام) در حدیثی این سؤال را پاسخ گفتند و فرمودند: هر کسی که به فعل و کرده گروهی راضی باشد با آن گروه محشور می شود و در فعل آن ها شریک است، از این رو فرزندان قاتلین اهل بیت (علیهم السلام) که به فعل اجداد و آباء خود راضی هستند به عذاب آن ها معذب خواهند گشت.
ج) نزول عذاب در عصر غیبت
- · عذاب جهت امتحان مردم
وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَی دُونَ الْعَذَابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ ؛ و به درستی که به آنان از عذاب نزدیک (عذاب این دنیا) پیش از عذاب بزرگ (آخرت) می چشانیم، تا مگر به سوی خدا بازگردند.[lvii][57]
از حضرت امام صادق (علیه السلام) در معنای این آیه روایت است که:
عذاب ادنی قحطی و خشکسالی است، و عذاب اکبر خروج قائم (علیه السلام) با شمشیر در آخرالزمان است. البته این عذاب اکبر که به خروج و قیام حضرت مهدی (علیه السلام) تفسیر شده است در مورد ظالمان و مستکبران است که جهان را در عصر غیبت از ظلم و جنایات لبریز کرده اند.
درباره عذاب ادنی که به جهت امتحان مردم در عصر غیبت نازل می گردد به طور کلی سه احتمال در روایات وجود دارد:
1 مراد از عذاب ادنی عذابی است که در قبر و در عالم برزخ در انتظار ظالمان است که این عذاب در مقابل خروج از قبر و معذب شدن آن ها به شمشیر عدالت امام زمان (علیه السلام) ناچیز تر می باشد.
2 مراد از عذاب ادنی آن چنان که در کتاب تأویل الآیات آمده است گرانی نرخ ها قبل از ظهور می باشد.
3 مراد از آن قحطی و خشک سالی قبل از ظهور است همچنان که در روایت فوق آوردیم.
- · عذاب جهت مؤاخذه گنه کاران
لِّنُذِیقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْی فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ؛ تا عذاب خوارکننده ای را به ایشان در زندگی دنیا بچشانیم.[lviii][58]
محمد ابن ابراهیم نعمانی در کتاب غیبت خود می گوید: ابو بصیر از امام صادق (علیه السلام) سؤال کرد: مراد از عذاب خوار کننده در زندگی دنیا چیست؟ حضرت فرمودند: ای ابوبصیر! کدام خواری از این بدتر می شود که مرد در خانه اش در کنار برادران و میان زن و فرزند خود نشسته باشد که ناگهان خاندان او گریبان هایشان را چاک زنند و فریاد برکشند، مردم بپرسند این سر و صدا چیست؟ در جواب گفته شود: فلانی همین حالا مسخ شد و از صورت آدمیان برگشت. روای گوید: عرضه داشتم: این پیش از قیام حضرت قائم (علیه السلام) خواهد بود یا بعد از آن؟ فرمودند: قبل از قیام حضرت مهدی (علیه السلام) خواهد بود.[lix][59]
بخش دوم: آیات قرآن پیرامون ظهور حضرت مهدی (علیه السلام)
فصل اول: خصوصیات حضرت مهدی (علیه السلام)
- · از نسل امام حسین (علیه السلام) است
وَجَعَلَهَا کَلِمَةً بَاقِیةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ ؛ و این (خدا پرستی و امامت خلق) را در ذریه و نسل های بعد از خودش کلمه پاینده قرار داد تا شاید (به سوی خدا) باز گردند.[lx][60]
جابربن یزید جُعفی می گوید: پیرامون این آیه از امام باقر (علیه السلام) پرسیدم؟ یابن رسول الله (صلی الله علیه و آله) گروهی می گویند: خدای تبارک و تعالی امامت را در فرزندان امام حسن (علیه السلام) قرار داده نه امام حسین (علیه السلام)؟ حضرت فرمودند: به خدا سوگند آن ها دروغ می گویند: آیا نشنیده اند که خدای تعالی می فرماید: وَجَعَلَهَا کَلِمَةً بَاقِیةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ که معنای آیه این است: آیا آن (امامت) را جز در فرزندان حسین (علیه السلام) قرار داد.؟[lxi][61]
در کتاب شریف کمال الدین مرحوم صدوق (ره) روایت است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) خطاب به امام حسین (علیه السلام) فرمودند: ای حسین! نهمین فرزند تو قائم به حق است. او آشکار کننده دین و گستراننده عدل است.[lxii][62]
شایان ذکر است پیرامون این مطلب که امام زمان (علیه السلام) فرزند امام حسین (علیه السلام) است 308 روایت نقل شده.[lxiii][63]
- · زمین به نورش روشن می شود
وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا ؛ و زمین به نور پروردگارش روشن می شود.[lxiv][64]
علی بن ابراهیم در تفسیر خود از امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه نقل می کند که حضرت فرمودند: پروردگار زمین یعنی امام زمین، عرض کردم: هرگاه ظهور کند چه می شود؟ فرمودند: در آن صورت مردم از نور آفتاب و نور ماه بی نیاز می شوند و به نور امام اکتفا می کنند.[lxv][65]
در آیه 35 سوره نور نیز به این معنا اشاره شده و از وجود پر برکت حضرت مهدی (علیه السلام) به نور تعبیر شده، آنجا که امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره آیه یهدی الله بنوره من یشاء[lxvi][66] فرمودند: مراد از نوری که خداوند به وسیله آن هر که را بخوهد هدایت می کند مهدی است.[lxvii][67]
همچنین این معنای روشنگری و فروزان بودن در آیه دوم سوره لیل به (امام زمان (علیه السلام) تأویل گردیده آنجا که خداوند می فرماید: والنهار اذا تجلّی؛[lxviii][68] قسم به روز هنگامیکه عالم را به ظهور خود روشن می سازد.
و شاید مراد از این آیات آن است که خورشید وجود حضرت مهدی (علیه السلام) از پشت ابر غیبت بیرون می آید و مردم از برکات وجودی او، و حتی از دیدار رخ زیبای او بهره مند می گردند، و عالمیان چنان شیفته و دلباخته او شوند که از تمام زیبایی ها و دلربائی های دنیا بی نیاز گردند و زمین به نور معرفت و عشق به بقیة الله (علیه السلام) روشن می شود.
- · نعمت باطنی خدا
وَأَسْبَغَ عَلَیکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ؛ (خداوند) نعمت های ظاهری و باطنی خود را به طور فراوان بر شما ارزانی داشته.[lxix][69]
ابن بابویه نقل می کند که از حضرت موسی بن جعفر (علیهماالسلام) درباره این آیه سؤال شد، آن حضرت فرمودند: نعمت ظاهری امام ظاهر است، و نعمت باطنی امام غایب می باشد، به آن جناب عرضه شد: آیا در امامان کسی هست که غایب شود؟ امام فرمودند:
آری! امامی که از دیدگان مردم غایب می شود، ولی یاد او از دل های مؤمنین غایب نمی گردد حجت دوازدهم است.[lxx][70]
- · حقیقتی انکار ناپذیر
وَالسَّمَاء ذَاتِ الْبُرُوجِ ؛ سوگند به آسمان که دارای برج های باعظمت است. [lxxi][71]
ابن عباس نقل می کند، که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: ذکر خداوند عزوجل عبادت است، و یاد من و یاد علی (علیه السلام) هم عبادت است، و یاد امامانی که فرزند علی (علیه السلام) هستند عبادت است، قسم به آن خدایی که مرا به نبوت برانگیخت و بهترین مخلوقات قرار داد، وصی من بهترین اوصیاء و او حجّت خدا بر بندگانش و خلیفه او بر خلقش می باشد و فرزندانش امامان هدایتگر بعد از او می باشند، خداوند به خاطر آن ها اهل زمین را عذاب نمی کند و به خاطر آنان آسمان را نگه می دارد، که جز به اذن او بر زمین خواهد افتاد، به سبب آن ها کوه ها بر جایشان استوارند و بر بندگان خدا باران می بارد و گیاهان از زمین می رویند.
آنان اولیای خدا و خلفای راستین من هستند، شماره ایشان همان تعداد ماه های سال است که دوازده نفر می باشند.
آنگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این آیه را تلاوت کردند: وَالسَّمَاء ذَاتِ الْبُرُوجِ[lxxii][72] و فرمودند: ای ابن عباس! آیا چنین می پنداری که خداوند به آسمان دارای برج ها سوگند یاد کند و منظورش همان آسمان و برج های آن باشد؟ عرض کردم یا رسول الله! معنای آن چیست؟ فرمودند:اما آسمان من هستم، و اما برجها؛ امامان بعد از من هستند که اولشان علی (علیه السلام) و آخرینشان مهدی (صلوات الله علیهم اجمعین) است.[lxxiii][73]
در آیه اول سوره فجر نیز خداوند تبارک و تعالی به وجود حضرت بقیة الله قسم یاد می کند و والفجر به حضرت مهدی (علیه السلام) تأویل شده[lxxiv][74] در ابتدای سوره عصر نیز خداوند به زمان ظهور حضرت مهدی (علیه السلام)سوگند یاد می کند.[lxxv][75]
از تمامی این مطالب و آیاتی که خداوند به خود امام زمان (علیه السلام) یا به عصر ظهور ایشان قسم یاد می کند به این نکته پی می بریم که در حقانیت وجود حضرت مهدی (علیه السلام) و ظهور ایشان هیچ تردید و شکی نیست و حضرتش حقیقتی انکار ناپذیر است.
- · نیرومندترین عالمیان
قَالَ لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلَی رُکْنٍ شَدِیدٍ ؛ (لوط) گفت: ای کاش در برابر شما قدرتی داشتم یا تکیه گاه و پشتیبان محکمی در اختیارم بود.[lxxvi][76]
از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که فرمودند: اینکه لوط به قومش گفت: لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلَی رُکْنٍ شَدِیدٍ مقصودش جز این نبود که نیروی قائم (علیه السلام) را داشتم (زیرا نیروی حضرت آن چنان است که هیچ کس یارای جنگیدن و مقابله با او را ندارد) و رکن شدید یاران آن حضرت هستند که هر یک از آن ها قوت چهل مرد را دارد و دلشان از کوه آهن محکم تر است...[lxxvii][77]
درباره قدرت و نیروی حضرت مهدی (علیه السلام) از امام رضا (علیه السلام) نقل است که فرمودند: هنگامی که قائم (علیه السلام) ظهور کند جسمی قوی و نیرومند دارد به طوری که اگر دست بر بزرگترین درخت زمین بزند آن را از جا می کند واگر بین کوه ها فریاد بزند صخره هایش از جا کنده شود و فرو ریزد.[lxxviii][78]
- · صراط مستقیم
فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِی وَمَنِ اهْتَدَی ؛ پس به زودی خواهید دانست که (ما و شما) کدامیک اهل راه مستقیم هستیم و چه کسی هدایت شده است.
امام موسی بن جعفر (علیه السلام) فرمودند: از پدرم درباره این آیه: فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِی وَمَنِ اهْتَدَی[lxxix][79] سؤال کردم. پدرم فرمودند: راه مستقیم همان حضرت قائم (علیه السلام) است، و هدایت شده کسی است که از او اطاعت کند.[lxxx][80]
در آیات دیگری از قرآن[lxxxi][81] هم به این مطلب اشاره گردیده که منظور از هدایت شدن انسان ها همان اطاعتشان نسبت به چهارده معصوم (علیهم السلام) است و هدایت شده و رستگار کسی است که مطیع محض پیامبر و خاندان او باشد. ناگفته نماند که اطاعت از این انوار مقدس همان اطاعت و پیروی از حضرت حق است: من اطاعکم فقد اطاع الله[lxxxii][82]
- · تعهد انبیاء به ولایت مهدی (علیه السلام)
وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَی آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِی وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا ؛ و به راستی که ما از پیش به آدم سفارشی کردیم پس او فراموش کرد و برایش عزم و تصمیم پایداری نیافتیم.[lxxxiii][83]
از امام باقر (علیه السلام) درباره این آیه چنین نقل شده که فرمودند: خداوند از پیامبران پیمان گرفت و فرمود: آیا من پروردگارتان نیستم؟ گفتند: چرا، (سپس خداوند فرمود) این محمد (صلی الله علیه و آله) رسول من و علی (علیه السلام) امیرالمؤمنین است و جانشینان پس از او والیان امر من و گنجینه های علم من هستند و مهدی (علیه السلام) کسی است که به وسیله او دینم را یاری می کنم و دولتم را به وسیله او آشکار می سازم به او از دشمنانم انتقام می گیرم و به وسیله او عبادت می شوم. (سپس پیامبران) گفتند: پروردگارا (به این مطالب) اقرار کردیم و شهادت دادیم.
ولی آدم (علیه السلام) نه انکار کرد و نه اقرار نمود، پس منصب اولوالعزمی برای پنج تن از پیامبران به جهت حضرت مهدی (علیه السلام) (و اقرار به مقام ایشان) ثابت شد، و به آدم که عزمی در اقرار نبود (این مقام عطا نشد). و این است معنای قول خداوند تبارک و تعالی که فرمود: وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَی آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِی وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا[lxxxiv][84]
- · دعایش مستجاب است
أَمَّن یجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیکْشِفُ السُّوءَ وَیجْعَلُکُمْ خُلَفَاء الْأَرْضِ ؛ (آیا بتهایی که معبود شما هستند بهترند) یا کسی که دعای مضطر را اجابت می کند و گرفتاری را برطرف می سازد و شما را خلفای زمین قرار می دهد.[lxxxv][85]
از امام صادق (علیه السلام) در باره این آیه شریفه روایت شده که حضرت فرمودند: این آیه درباره قائم آل محمد (صلی الله علیه و آله) نازل شده، به خدا سوگند اوست آن مضطری که در مقام ابراهیم دو رکعت نماز می گذارد و به سوی خداوند دعا می کند، پس (خداوند) او را اجابت نماید و ناراحتی (او) را برطرف سازد و او را خلیفه (خود) در زمین قرار دهد و این آیه قرآن از اموری است که تأویلش بعد از تنزیلش خواهد بود.[lxxxvi][86]
- · اوج درخشندگی ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام)
وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا ؛ سوگند به خورشید و اوج درخشندگیش.[lxxxvii][87]
امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه فرمودند: شمس، امیرالمؤمنین (علیه السلام) است و اوج درخشندگی خورشید قیام حضرت قائم (علیه السلام) است.[lxxxviii][88]
نظر به اینکه در زمان امیرالمؤمنین (علیه السلام) امامان ظلم و جور زمام امور را به دست گرفتند و بر مسند خلافت تکیه زدند و با سیاهی خود قصد پوشاندن نور ولایت علوی را داشتند، در زمان ظهور حضرت ولی عصر (علیه السلام) حقانیت ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) بر همگان ثابت خواهد شد و نور ولایت، زمین را روشن می کند و مردم به مودّت و محبّت پیامبر (صلی الله علیه و آله) دینشان را می شناسند و به سوی خدا هدایت می شوند.
- · ستاره ای درخشان در تاریکی
فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوَارِ الْکُنَّسِ ؛ سوگند به ستارگانی که باز می گردند، حرکت می کنند و از دیده ها پنهان می شوند.[lxxxix][89]
امام باقر (علیه السلام) درباره این آیه فرمودند: خُنَّس؛ امامی است که در سال دویست و شصت از مردم پنهان می شود به طوری که مردم از احوال او بی اطلاع می مانند، سپس مانند ستاره ای تابناک در شب تار آشکار می گردد.[xc][90]
حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) نیز در توصیف و تعریف امام می فرمایند: امام ستاره ای است راهنما در شدت تاریکی ها و رهگذر شهرها و کویرها و گرداب دریاها.[xci][91]
شاید مراد حضرت رضا (علیه السلام) این باشد که: چنانکه از قدیم الایام مردم در بیابان ها و راه های طولانی به وسیله ستارگان آسمان راه را از بیراهه پیدا می کردند در بیابان تاریک دنیا نیز امامان معصوم (علیهم السلام) چراغ پر فروغ هدایت بشر می باشند و مردم به وسیله این ذوات مقدس راه خدا را پیدا می کنند و به سر منزل مقصود نائل می شوند.
فصل دوم: خصوصیات یاران حضرت مهدی (علیه السلام)در قرآن
- · خدا آنان را دوست دارد
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَن یرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یحِبُّهُمْ وَیحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما، از دین خود باز گردد (به خدا زیانی نمی رساند) خداوند جمعیتی را می آورد که آن ها را دوست دارد و آنان نیز او را دوست دارند؛ در برابر مؤمنان متواضع، و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند.[xcii][92]
حضرت صادق (علیه السلام) درباره این آیه فرمودند: همانا اصحاب و یاران صاحب این امر (امام زمان (علیه السلام)) برایش محفوظند، و اگر همه مردم از بین بروند (کافر شوند یا بمیرند) خداوند یارانش را خواهد آورد و ایشان کسانی اند که خداوند (عزوجل) درباره ایشان فرموده: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَن یرْتَدَّ مِنکُمْ ... .[xciii][93]
چنانکه در این آیه شریفه ذکر شده است خداوند یاران امام زمان را دوست دارد زیرا آن ها کسانی هستند که به حقیقت توحید راه یافته اند[xciv][94] و به کمالاتی نائل گشته اند که قابلیت یاری امام زمان (علیه السلام) را پیدا کرده اند.
- · به بهترین صورت هدایت می شوند.
وَیزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدًی ؛ کسانی که در راه هدایت گام نهادند، خداوند بر هدایتشان می افزاید.[xcv][95]
امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه شریفه فرمودند: در روز ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) خداوند بر هدایت پیروان حضرت مهدی (علیه السلام) می افزاید زیرا آنان حضرت مهدی (علیه السلام) را رد نمی کنند و انکار نمی نمایند یعنی به خاطر پیروی از حضرت ولی عصر (علیه السلام) بر هدایتشان افزوده می شود.[xcvi][96]
- · امتحان می شوند
إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَیسَ مِنِّی ؛ همانا خداوند شما را به وسیله یک نهر آب آزمایش می کند؛ آن ها که (به هنگام تشنگی) از آن بنوشند، از من نیستند.[xcvii][97]
امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه چنین می فرمایند: یاران طالوت به آن نهر امتحان شدند که خدای تعالی درباره اش فرموده:إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَیسَ مِنِّی و همانا اصحاب قائم (علیه السلام) نیز به مانند آن آزمایش خواهند شد.[xcviii][98]
ابتلا و آزمایش در سپاه طالوت به این علت بود که مؤمنین واقعی مشخص گردند ونتیجه آزمایش این شد که بیشتر سپاهیان طالوت در امتحان مردود شدند در سپاه حضرت مهدی (علیه السلام) نیز چنین امتحان دشواری صورت می گیرد که یاران و مؤمنین خالص ایشان شناخته شوند.
- · هرگز از او برنمی گردند
فَإِن یکْفُرْ بِهَا هَؤُلاء فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَّیسُواْ بِهَا بِکَافِرِینَ ؛ پس اگر این قوم (پیامبران و هدایت یافتگان بفرض) نسبت به (نبوّت و کتاب خدا) کفر ورزند (آئین حق زمین نمی ماند؛ زیرا) افراد دیگری را نگهبان آن می سازیم که هرگز نسبت به آن کافر نشوند.[xcix][99]
از فرمایشی از امام صادق (علیه السلام) ذیل این آیه چنین استفاده می شود که یاران امام زمان (علیه السلام) برایش محفوظند و هیچ گاه از دین حق برنمی گردند[c][100] و قلب هایشان در دین چون آهن محکم و استوار است، و به چنان مرتبه ای می رسند که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آنان را برادران خود می خواند.
- · از سراسر عالم به یاری مهدی (علیه السلام) می آیند
فَاسْتَبِقُواْ الْخَیرَاتِ أَینَ مَا تَکُونُواْ یأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعًا ؛ پس به کارهای نیک سبقت و پیشی بگیرید، هر کجا باشید خداوند همه شما را خواهد آورد.[ci][101]
امام باقر (علیه السلام) درباره این آیه چنین فرمودند: خیرات (در این آیه) ولایت است و منظور از ( أَینَ مَا تَکُونُواْ یأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعًا ) اصحاب قائم (علیه السلام) است که سیصد و (سیزده) نفرند، به خدا سوگند امت معدوده ایشانند... که همچون ابرهای پاییزی در یک ساعت جمع خواهند شد و در خدمتش مهیا می شوند و همگی در مکه در محضر آن حضرت صبح می کنند.[cii][102]
- · زنده شدن دوباره (رجعت)
وَأَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ أَیمَانِهِمْ لاَ یبْعَثُ اللّهُ مَن یمُوتُ بَلَی وَعْدًا عَلَیهِ حَقًّا وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یعْلَمُونَ ؛ (مشرکان) سوگندهای شدیدی به خدا یاد کردند که هرگز خداوند کسی را که بمیرد زنده نخواهد کرد! آری این وعده قطعی خداست (که مردگان را زنده می گرداند) ولی بیشتر مردم نمی دانند.[ciii][103]
ابوبصیر می گوید به امام صادق (علیه السلام) عرضه داشتم: این که خداوند تبارک و تعالی می فرماید: ( و اقسموا بالله...) منظور چیست؟
فرمودند: ای ابوبصیر در این باره چه می گویی؟ گفتم: مشرکین می پندارند و سوگند می خورند که خداوند هرگز مردگان را زنده نخواهد کرد.
حضرت فرمودند: مرگ بر کسی که چنین سخنی می گوید، از آن ها بپرس که آیا مشرکین به الله قسم می خورند یا به لات و عزّی؟
ابوبصیر می گوید: گفتم: فدایت شوم پس برایم معنی این آیه را بیان فرمایید.
امام فرمودند: ای ابوبصیر! هنگامی که قائم ما به پا خیزد، خداوند گروهی از شیعیان ما را برای او برانگیزد و آنان را زنده گرداند (که آماده نبرد در رکاب حضرت مهدی (علیه السلام) می باشند) پس وقتی شیعیان ما خبر زنده شدند آنان را برای هم نقل می کنند دشمنانی که این خبر را شنوند، شیعیان را به شدّت تکذیب می کنند و می گویند: والله این ها که شما می گویید زنده نشده و نخواهند شد تا روز قیامت، پس خداوند گفتار آن ها را حکایت کرده می فرماید: وَأَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ أَیمَانِهِمْ لاَ یبْعَثُ اللّهُ مَن یمُوتُ.[civ][104]
- · گروهی از قوم موسی (علیه السلام)
وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یعْدِلُونَ ؛ و از قوم موسی، گروهی هستند که به سوی حق هدایت می کنند؛ و به آن باز می گردند.[cv][105]
امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه شریفه فرمودند:
هرگاه قائم (علیه السلام) از پشت این بیت (خانه کعبه) ظاهر شود، خداوند با او بیست و هفت مرد را برمی انگیزد (برای یاری کردن امام زمان (علیه السلام) آنان را زنده می کند) پانزده نفر آنان از قوم حضرت موسی (علیه السلام) هستند که خدای تعالی در باره آن ها می فرماید: وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یعْدِلُونَ ؛ آنان که به حق قضاوت می کنند و به آن باز می گردند) هفت تن از اصحاب کهف، یوشع وصی حضرت موسی، مؤمن آل فرعون، سلمان فارسی، ابودجانه انصاری و مالک اشتر.[cvi][106]
فصل سوم: خصوصیات ظهور حضرت مهدی (علیه السلام)
- · قطعی بودن ظهور
فَوَرَبِّ السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنطِقُونَ ؛ به پروردگار آسمان و زمین سوگند که این مطلب حق است همچنانکه با یکدیگر سخن می گویید.[cvii][107]
حضرت سجاد (علیه السلام درباره این آیه شریفه می فرمایند: اینکه خداوند فرموده اِنَّه لَحَقُّ مراد قیام قائم (علیه السلام) است (که قطعی بوده و هیچ تردیدی در وقوع آن نیست آنچنان که پروردگار به آن سوگند یاد می کند) و خداوند وعده فرموده به کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام می دهند در ظهور حضرت مهدی خلافت دهد و دین آنان را در همه جا فراگیر کند.[cviii][108]
تکمیل مطلب این که خداوند عزوجل به خاطر حتمی بودن و اهمّیت ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) در ابتدای سوره عصر نیز به عصر ظهور قسم یاد می کند در آنجا که می فرماید: والعصر ان الانسان لفی خسر ؛سوگند به عصر همه انسان ها در زیانکاری و خسرانند.[cix][109]
امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه می فرمایند: مراد از (عصر) خروج قائم (علیه السلام) است مراد از (ان الانسان لفی خسر) آن است که دشمنان ما در زیان هستند.[cx][110]
- · ناگهانی بودن ظهور
هَلْ ینظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِیهُم بَغْتَةً وَهُمْ لَا یشْعُرُونَ ؛ آیا جز آن ساعت را انتظار می کشند که به ناگاه ایشان را فرا رسد در حالیکه بی خبر و غافل باشند.[cxi][111]
امام باقر (علیه السلام) درباره این آیه می فرماید:
آن ساعت حضرت قائم (علیه السلام) است که بناگاه (خبر ظهور و قیامش) فرا می رسد.[cxii][112]
درباره این که قیام وظهور حضرت مهدی (علیه السلام) ناگهانی است در قرآن آیات متعددی وجود دارد که برای نمونه می توان به آیه هیجدهم سوره محمّد و آیه یکصد و هشتاد و هفتم سوره اعراف و آیه اول سوره قمر اشاره نمود،
شاید رازی که در ناگهانی بودن ظهور مهدی (علیه السلام) نهفته است این باشد که منتظران واقعی هر لحظه آمادگی لازم را برای قیام آن حضرت داشته باشند و تمامی ساعات و لحظات عمر بیاد یوسف زهرا و منتظر او باشند که این یاد و انتظار بهترین وسیله برای ترک معصیت و انجام واجبات و در نتیجه تقرّب به حضرت باری تعالی است.
- · یوم الله
وَذَکِّرْهُمْ بِأَیامِ اللّه ؛ و روزهای خداوند را بیاد آنان بیاور.[cxiii][113]
حضرت باقر (علیه السلام) فرمودند: روزهای خدای عزوجل سه روز است: روزی که حضرت قائم (علیه السلام) قیام خواهد کرد، روز رجعت و روز قیامت.[cxiv][114]
- · ندای آسمانی
وَاسْتَمِعْ یوْمَ ینَادِ الْمُنَادِ مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ یوْمَ یسْمَعُونَ الصَّیحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِکَ یوْمُ الْخُرُوجِ ؛
گوش فرا دار منتظر روزی باش که منادی از مکانی نزدیک ندا دهد، روزی که همگان آن صیحه را به حق می شنوند، آن هنگام روز خروج است.[cxv][115]
علی ابن ابراهیم قمی در تفسیرش از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که حضرت فرمودند:
منادی ( از آسمان) نام حضرت قائم و نام پدرش (علیهماالسلام) را ندا می کند و مراد از فرموده خداوند یوْمَ یسْمَعُونَ الصَّیحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِکَ یوْمُ الْخُرُوجِ (صیحه ای است) به نام قائم (علیه السلام) از سوی آسمان (که در روز خروج حضرت همگان آن را بشنوند).[cxvi][116]
- · بیعت جبرئیل
أَتَی أَمْرُ اللّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی عَمَّا یشْرِکُونَ؛
فرمان خدا فرا رسیده است، برای آن عجله نکنید! خداوند منزّه و برتر است از شرک مشرکان.[cxvii][117]
شیخ صدوق (ره) در کتاب کمال الدین از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که فرمودند:
نخستین کسی که با قائم (علیه السلام) بیعت می کند جبرئیل است که به صورت پرنده سفیدی نازل می شود و با آن حضرت بیعت می نماید، سپس یک پای بر بیت الله الحرام و پای دیگر بر بیت المقدس می گذارد، آنگاه با صدای رسایی که خلایق می شنوند فریاد خواهد زد:
أَتَی أَمْرُ اللّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ .[cxviii][118]
حضرت صادق (علیه السلام) در روایت دیگری درباره این آیه فرمودند:
(امری که نباید در آن عجله کرد) امر ما است و امر ما امر خداست... که خداوند آن را با سه لشکر یاری می فرماید: به وسیله فرشتگان و مؤمنان و رعب و خروج آن حضرت همچون خروج رسول الله (صلی الله علیه و آله) خواهد بود.[cxix][119]
- · اثبات ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام)
وَلَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ؛[cxx][120]
و همانا پس از این هنگام، راستی و حقیقت این خبر را خواهید دانست.
از حضرت باقر (علیه السلام) در باره این کلام خداوند روایت شده که فرمودند: مراد از وَلَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ هنگام خروج قائم (علیه السلام) است[cxxi][121]
(و مراد از خبری که حقیقت و عظمت آن در زمان ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) بر همگان آشکار خواهد شد؛ ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) است)
- · ایمان آوردن یهودیان و مسیحیان
وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلاَّ لَیؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَیوْمَ الْقِیامَةِ یکُونُ عَلَیهِمْ شَهِیدًا؛
و هیچ کس از اهل کتاب نیست جز آنکه پیش از مرگ به وی (حضرت عیسی (علیه السلام)) ایمان خواهد آورد و روز قیامت او بر آنان گواه خواهد بود.[cxxii][122]
علی بن ابراهیم از شهر بن حوشب نقل می کند که گفت: حجاج به من گفت: (ای شهر) آیه ای در کتاب خدا هست که در آن درماندم، گفتم: ای امیر کدام آیه است؟ گفت:این آیه: وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلاَّ لَیؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَیوْمَ الْقِیامَةِ یکُونُ عَلَیهِمْ شَهِیدًا به خدا سوگند من دستور می دهم یهودی و نصرانی را گردن می زنند، سپس چشم بر او می دوزم پس نمی بینم لبهایش را حرکت دهد تا این که بی حرکت گردد؟
گفتم : خداوند حال امیر را اصلاح نماید، چنانکه تأویل کرده ای نیست.
گفت: چگونه است؟
گفتم: همانا عیسی (علیه السلام) پیش از روز قیامت به دنیا فرود می آید، پس اهل هیچ آیین یهودی و غیر آن (نصرانی) باقی نماند مگر آنکه پیش از مُردنش به او ایمان آورد، و پشت سر حضرت مهدی (علیه السلام) نماز می گزارد.
حجاج گفت: وای بر تو! این را از کجا می گویی و از کجا آورده ای؟
گفتم: این را از محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام)نقل می کنم.
گفت: به خدا سوگند آن را از چشمه زلالی گرفته ای.[cxxiii][123]
- · عدم فایده ایمان کفار در ظهور
قُلْ یوْمَ الْفَتْحِ لَا ینفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمَانُهُمْ وَلَا هُمْ ینظَرُونَ ؛
(ای رسول ما) بگو در روز پیروزی ایمان کسانی که کفر ورزیدند سودی به حالشان نخواهد داشت، و مهلت داده نخواهند شد.[cxxiv][124]
امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه فرمودند:
یوم الفتح روزی است که دنیا بر روی حضرت قائم (علیه السلام) گشوده می شود، کسی که پیش از آن هنگام مؤمن نبوده و بعد از این فتح ایمان آورد، ایمانش به حالش نفعی نخواهد داشت، ولی هر کس پیش از آن ایمان داشته و منتظر ظهور (حضرت مهدی (علیه السلام)) باشد، ایمانش برای او سودمند خواهد بود، و خداوند مقام و شأنش را نزد آن حضرت بزرگ خواهد ساخت و روز قیامت بهشت را برایش زینت کند و ... و این است پاداش دوستان و اهل ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام).[cxxv][125]
در آیه یکصد و پنجاه و هشتم سوره انعام نیز به این مطلب اشاره شده، آنجا که خداوند تبارک و تعالی فرمودند:
یوْمَ یأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لاَ ینفَعُ نَفْسًا إِیمَانُهَا لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِن قَبْلُ؛
روزی که بعضی از آیات پروردگارت فرا رسد، ایمان آوردن افرادی که قبلا ایمان نیاورده اند، سودی به حالشان نخواهد داشت.
امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه می فرماید: (آیات) همان امامان هستند، و آیه ای که مورد انتظار است حضرت قائم (علیه السلام) می باشد، پس در آن روز ایمان آوردن کسانی که قبل از قیام آن حضرت با شمشیر ، ایمان نیاورده اند به حالشان سودی نبخشد، هر چند به امامان دیگر از پدران ایشان (علیهم السلام) ایمان داشته باشد.[cxxvi][126]
- · زمین به یاری مهدی (علیه السلام) می آید
أَفَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُواْ السَّیئَاتِ أَن یخْسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرْضَ أَوْ یأْتِیهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَیثُ لاَ یشْعُرُونَ؛
آیا کسانی که بر کارهای زشت، مکر ها می کنند ایمن هستند از این که خداوند آنان را بر زمین فرو برد یا عذاب او از آنجا که انتظارش را ندارند به سراغشان آید.[cxxvii][127]
امام باقر (علیه السلام) فرمودند: ... مردی از خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) خروج کند که سیصد نفر همراهیش نمایند و پرچم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را با خود دارد. به سوی مدینه حرکت می کند و چون از بیابان بیداء بگذرد بگوید: این جای کسانی است که به زمین فرو می روند، و این است آیه ای که خدای عزوجل فرموده: أَفَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُواْ السَّیئَاتِ أَن یخْسِفَ ...[cxxviii][128] (زمین آن ها را در کام کشد و آنان توان مقابله با قدرت حق را ندارند.
- · خداوند مهدی -علیه السلام- را یاری می کند
أُذِنَ لِلَّذِینَ یقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ؛
به کسانی که با آنان نبرد می شود اجازه جنگ داده شده به خاطر این که به آنان ستم شده و خداوند بر یاری آنان توانست.[cxxix][129]
لَینصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ ؛
خداوند او را یاری می کند، همانا خداوند بسیار عفو کننده و بخشنده است.[cxxx][130]
وَلَئِن جَاء نَصْرٌ مِّن رَّبِّک؛
و چنانچه نصرت و یاری از سوی پروردگارت آید.[cxxxi][131]
امام باقر (علیه السلام) در باره آیه اول می فرماید: این آیه درباره حضرت قائم (علیه السلام) و اصحاب اوست[cxxxii][132] (که خداوند بر یاری آنان تواناست و آنان را یاری می کند.
امام صادق (علیه السلام) در باره آیه دوم می فرماید: مراد از آن است که خداوند عزوجل پیامبر و دینش را به وسیله قائم (علیه السلام) که از فرزندان اوست یاری می کند.[cxxxiii][133]
امام صادق (علیه السلام) درباره آیه سوم به این مطلب اشاره می فرمایند که: نصرت و پیروزی که از سوی پروردگار می آید همان قائم (علیه السلام) است.[cxxxiv][134]
فصل چهارم: برخورد حضرت مهدی (علیه السلام) با دشمنان
الف) مسلمانانی که در مقابل حضرت مهدی (علیه السلام) می ایستند
- · منکران ولایت اهل بیت (علیهم السلام)
- · خواری منکران ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام)
فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَیءٍ حَتَّی إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ ؛
پس چون آنچه به ایشان تذکر داده شده بود همه را فراموش کردند؛ ابواب همه چیز را بر آن ها گشودیم تا آنگاه که به آنچه عطا شدند شادمان و مغرور گشتند به ناگاه آن ها را (به کیفر اعمالشان) گرفتار کردیم و در آن هنگام خوار و ناامید شدند.[cxxxv][135]
امام باقر (علیه السلام) در باره این آیه فرمودند: مراد از فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ یعنی:
پس چون ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) را ترک کردند و حال آنکه به آن مأمور بودند و مراد از فَتَحْنَا عَلَیهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَیءٍ یعنی به آنان در دنیا دولت دادیم و آنچه در آن گسترده شده در اختیارشان نهادیم. و مراد از حَتَّی إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ یعنی قیام حضرت قائم (علیه السلام) که در آن هنگام آنان را (منکران ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) را به کیفر اعمالشان گرفتار می کنیم به طوری که خوار و ناامید گردند).[cxxxvi][136]
در آیه دویست و بیست و هفت سوره شعراء نیز به این مطلب اشاره گردیده آنجا که خداوند تبارک و تعالی می فرماید:
وَسَیعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَی مُنقَلَبٍ ینقَلِبُونَ ؛
و آنانکه ظلم و ستم کردند به زودی خواهند دانست که به کدام کیفرگاه و دوزخی دگرگون خواهند شد.[cxxxvii][137]
در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است که حضرت فرمودند: به خدا شکوه می کنم از منکران فضیلت اهل بیتم و تضییع کنندگان حق آنان پس از خودم، و کافی است که خداوند ولی و یاور من و اهل بیتم باشد و از منکران حق ایشان انتقام کشد و سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمودند: وَسَیعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَی مُنقَلَبٍ ینقَلِبُونَ[cxxxviii][138]
انتقامی که خداوند از منکران و دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) می گیرد در زمان ظهور و حضور حضرت مهدی (علیه السلام) است.
- · مسخ عده ای از منکران
سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّی یتَبَینَ لَهُمْ اَنَّهُ الحَق؛
به زودی آیات و نشانه های خویش را در جهان هستی و در جان خودشان به آنان نشان خواهیم داد تا برایشان روشن گردد که او حق است.[cxxxix][139]
امام صادق (علیه السلام) درباره این کلام خدای تعالی فرمودند:
نشانه های خداوند در آفاق و جهان هستی کم شدن و کاسته شدن وسایل زندگی بر آنان است و در جانشان به مسخ شدن است تا اینکه بر آنان معلوم شود که قائم (علیه السلام) حق است.[cxl][140]
شاید مراد حضرت این باشد که در زمان ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) عده ای از منکران او مسخ می گردند تا دریابند که حضرت مهدی (علیه السلام) حق است و او همان وعده انکار ناپذیر خداوند می باشد.
- · انتقام از ناصبیان
وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِکَ مَا عَلَیهِم مِّن سَبِیلٍ ؛
و هر آنکه پس از ظلمی که بر او رفته انتقام جویی کند پس بر چنین کسانی هیچ گونه مؤاخذه و گناهی نیست.[cxli][141]
امام باقر (علیه السلام) درباره این آیه قرآن کریم فرمودند:
(کسیکه انتقام جویی می کند و هیچ گونه مؤاخذه و گناهی بر او نیست) حضرت قائم (علیه السلام) است، هرگاه بپاخیزد از بنی امیه و تکذیب کنندگان و ناصبیان انتقام خواهد گرفت.[cxlii][142]
- · عذاب مشهود
حَتَّی إِذَا رَأَوْا مَا یوعَدُونَ فَسَیعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَأَقَلُّ عَدَدًا؛
تا آنگاه که عذاب موعود را ببینند؛ سپس خواهند دانست چه کسی یاورش ضعیف تر و جمعیتش کم تر است. (144) [cxliii][143]
از حضرت کاظم (علیه السلام) درباره این آیه نقل شده است که فرمودند: منظور از مایوعَدنحضرت قائم (علیه السلام) و یاران او می باشد.[cxliv][144]
و شاید مراد حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) این باشد که در زمان ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) منکران ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به شمشیر عدالت حضرت قائم عذاب را به چشم می بینند و در می یابند که چه کسی ضغیف تر و ناتوان تر است، کسیکه دشمن خدا و منکر ولایت علوی است یا کسانی که خداوند آن ها را یاری می کند و ذات حق تعالی ولیشان است.
در آیه یک صد و دهم سوره هود این معنا کامل تر شده خداوند تبارک و تعالی می فرماید:
وَلَقَدْ آتَینَا مُوسَی الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ...؛
و به راستی که ما کتاب (تورات) را بر موسی فرستادیم آنگاه درباره آن اختلاف کردند.[cxlv][145]
امام باقر (علیه السلام) درباره این آیه فرمودند:
امت موسی درباره تورات اختلاف کردند هم چنانکه این امت در قرآن اختلاف نمودند، و البته در کتابی هم با حضرت قائم (علیه السلام) است نیز اختلاف خواهند کرد، به طوری که عده بسیاری از آنان انکار نمایند، پس آن حضرت منکران را پیش می کشد و گردنشان را می زند.[cxlvi][146]
البته این عذاب ها و مجازات ها درباره کسانی است که اصلاح پذیر نمی باشند و هیچ راهی برای هدایشان وجود ندارد و بهترین راهی که توسط حضرت قائم (علیه السلام) برای آن ها در نظر گرفته می شود آن است که حضرت زمین را از وجود آنان پاک می کند.
2 ظالمان و قاتلان اهل بیت (علیهم السلام)
- · انتقام از قاتلان اباعبدالله (علیه السلام)
وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیهِ سُلْطَانًا فَلاَ یسْرِف فِّی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنْصُورًا؛
هر آنکه مظلوم کشته شود پس البته که ما برای ولی او حکومت و تسلّط قرار دادیم (بر قاتل) پس مباد در کشتن اسراف کند چرا که او مورد حمایت است.[cxlvii][147]
از حضرت صادق (علیه السلام) درباره این آیه سؤال شد، حضرت فرمودند:
قائم آل محمد (علیهم السلام) خروج می کند و به انتقام خون حسین (علیه السلام) دشمنان را می کشد، پس چنانکه اهل زمین را به قتل رساند مسرِف نخواهد بود، و این که خداوند فرموده فلا یسرف فی القتل یعنی کاری انجام نمی دهد که به سبب آن اسراف کرده باشد. سپس حضرت صادق (علیه السلام) فرمودند:
به خدا سوگند فرزندان و نوادگان کشندگان حسین (علیه السلام) را به سبب کارهای پدرانشان به قتل می رساند.[cxlviii][148]
از امام رضا (علیه السلام) پرسیدند: یابن رسول الله چه می فرمائید درباره حدیثی که از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمودند:
قائم (علیه السلام) هنگامی که خروج می کند فرزندان و نوادگان قاتلان حسین (علیه السلام) را به خاطر کارهای پدرانشان به قتل می رساند؟ حضرت رضا فرمودند:
همین طور است. گفتم پس قول خدای عزوجل که می فرماید: هیچ نفسی بار دیگری را به دوش نمی کشد[cxlix][149]
معنایش چیست؟ فرمودند:
خداوند در تمامی اقوالش راست گفته، ولی فرزندان کشندگان امام حسین (علیه السلام) به کرده پدرانشان راضی هستند و به آن جنایت ها افتخار می کنند، و هر کس به کاری راضی باشد همچون کسی است که آن را انجام داده، ... بنابراین تنها به این جهت حضرت قائم (علیه السلام) آن ها را می کشد که به کردار پدرانشان راضی هستند.[cl][150]
- · انتقام از ظالمین به خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله)
إِنَّهُمْ یکِیدُونَ کَیدًا وَأَکِیدُ کَیدًا فَمَهِّلِ الْکَافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیدًا؛
البته آنان (دشمنان اسلام) هر چه بتوانند کید و مکر می کنند. و من هم کید و مکر خواهم کرد. پس تو (ای رسول ما) کافران را مهلت بده، مهلت کمی.[cli][151]
امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه شریفه فرمودند:
(دشمنان اسلام) با رسول خدا کید و مکر نمودند، و با حضرت علی (علیه السلام) مکر نمودند، نسبت به فاطمه (سلام الله علیها) با کید و مکر رفتار کردند پس خداوند فرمود:
ای محمد (صلی الله علیه و آله) آنان (دشمنان و منافقان) هر چه بتوانند کید و مکر می کنند، و من هم در مقابل آنان مکر می کنم، پس تو ای محمد (صلی الله علیه و آله) کافران را مهلت بده مهلت کمی تا وقت برانگیختن قائم (علیه السلام) که به وسیله او از جباران و طاغوتیان قریش و بنی امیه و سایر مردم (ظالمین به خاندان عصمت (علیهم السلام)) انتقام خواهم گرفت.[clii][152]
- · عذابی فراگیر بر غاصبان خلافت علوی
هَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ الْغَاشِیةِ وُجُوهٌ یوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ تَصْلَی نَارًا حَامِیةً ؛
آیا حدیث آن عقوبت فراگیر به تو رسیده. چهره هایی در آن روز ترسناک و ذلیل است. همة کارشان رنج و مشقّت است. و در آتش سوزان وارد می گردند.[cliii][153]
امام صادق (علیه السلام) درباره این آیات فرمودند: مراد از عقوبت فراگیر حضرت قائم (علیه السلام) است که آن ها (دشمنان) را با شمشیر فرا گیرد و حضرت فرمود:
(آن ها) خوارند که توان رد کردن (عذاب و عقوبت) را ندارند.
راوی گوید: گفتم عاملة چه معنا دارد؟ فرمودند: به غیر آنچه خداوند نازل فرمود عمل کردند.
دوباره گفتم: ناصبة؟ فرمودند: غیر از والیان امام (علیه السلام) را نصب نمودند،
گفتم: تصلی نارا حامیة چه معنا دارد؟ فرمود: در دنیا به آتش جنگ هنگام ظهور حضرت قائم (علیه السلام) گرفتار می شوند، و در آخرت به آتش دوزخ می افتند.[cliv][154]
- · نابودی ظالمان
وَیرِیدُ اللّهُ أَن یحِقَّ الحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَیقْطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ ؛
و خدا می خواهد که حق را به وسیله کلماتش ثابت گرداند و ریشه کافران را از بیخ و بن برکند.[clv][155]
امام باقر (علیه السلام) فرمود: مراد از یحق الحق بکلماته احقاق حق آل محمد (علیهم السلام) می باشد، و اینکه فرموده به وسیله کلماتش (مراد حضرت قائم (علیه السلام) است که در زمان ظهورش حق پیامبر و آل او را احقاق می فرماید و تمام باطل ها را نابود می سازد.)[clvi][156]
- · اوج ذلت و خواری
وَتَرَاهُمْ یعْرَضُونَ عَلَیهَا خَاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ ینظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِی ؛
و آن ستمگران را می بینی که با ذلّت و خواری به سوی عذاب متوجهشان ساخته اند از گوشه چشم بر آن نگاه می کنند.[clvii][157]
امام باقر (علیه السلام) فرمودند:
اینکه خداوند می فرماید: با ذلّت و خواری از گوشه چشم بر آن نگاه می کنند یعنی به سوی حضرت قائم (علیه السلام) که بر آن ها همچون عذابی نازل می شود نظر می افکنند.[clviii][158]
این آیه ترسیمی است از شدّت خواری و ذلّت ستمگران و ظالمان در زمان ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) که از ترس و وحشت با چشمانی نیمه باز بر او نظر می کنند و منتظرند که بدانند چه عذاب و عقوبتی برای آن ها مهیا می شود.
3 امویان و پیروان عقاید ایشان
- · هلاکت با شمشیر عدالت
فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنَا إِذَا هُم مِّنْهَا یرْکُضُونَ لَا تَرْکُضُوا وَارْجِعُوا إِلَی مَا أُتْرِفْتُمْ فِیهِ وَمَسَاکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْأَلُونَ قَالُوا یا وَیلَنَا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ فَمَا زَالَت تِّلْکَ دَعْوَاهُمْ حَتَّی جَعَلْنَاهُمْ حَصِیدًا خَامِدِینَ ؛
پس چون عذاب ما را احساس نمودند از آن گریزان گشتند، نگریزید و باز گردید به سوی آنچه که در آن در خوشگذرانی و آسایش بوده اید و به خانه های خود روآورید تا شاید پرسش شوید. گویند: ای وای بر ما که ستمگر بودیم و پیوسته این سخن را گویند تا اینکه درو شده، خاموش و بی جانشان سازیم.[clix][159]
امام باقر (علیه السلام) در مورد این آیات فرمودند:
هرگاه حضرت قائم (علیه السلام) بپاخیزد به سراغ بنی امیه[clx][160] در شام بفرستد و آن ها به سوی روم فرار کنند، پس رومیان به آن ها گویند: ما به شما راه نمی دهیم مگر این که به دین نصرانیت در آیید، صلیب به گردنشان می آویزند و رومیان آن ها را راه می دهند.
و چون یاران حضرت قائم (علیه السلام) به سوی روم بروند از حضرت مهدی (علیه السلام) برای جنگیدن با رومیان مأذونند، زمانی که به روم می رسند و رومیان قدرت و شکوه آن ها را می بینند، بزرگ رومیان می گوید: بروید بنی امیه را به دست ایشان بسپارید که با قدرت تمام آمده اند.
و این است معنای قول خداوند که می فرماید:
پس چون عذاب ما را احساس نمودند از آن گریزان گشتند نگریزید و بازگردید به سوی آنچه در آن در خوشگذرانی و آسایش بوده اید و به خانه های خود رو آورید تا شاید پرسش شوید (از گنج هایی که انباشته کرده اید) گویند ای وای بر ما که ستمگر بودیم و پیوسته این سخن را گویند تا اینکه کشته شوند و خاموش و بی جانشان سازیم که هیچ خبر دهنده ای از آنان باقی نماند.[clxi][161]
- · گرفتاران عذاب موعود
أَفَرَأَیتَ إِن مَّتَّعْنَاهُمْ سِنِینَ ثُمَّ جَاءهُم مَّا کَانُوا یوعَدُونَ مَا أَغْنَی عَنْهُم مَّا کَانُوا یمَتَّعُونَ ؛
(ای رسول ما) خواهی دید که چنانچه چندین سال هم آنان را متنعّم سازیم سپس عذاب موعود به آنان می رسد، این تمتع و بهره گیری از دنیا برای آن ها سودی نخواهد داشت.[clxii][162]
امام صادق (علیه السلام) در باره این آیات قرآن فرمودند:
مراد خداوند از عذاب موعود در آیه ثم جاءهم ما کانوا بوعدون خروج قائم (علیه السلام) است. و مراد از کسانیکه از نعمت های دنیایی متنعم شده اند و آن نعمت ها به حال آن ها هیچ سودی ندارد بنی امیه اند که به دنیا در دنیا بهره مند بودند.[clxiii][163]
- · پایان ظلم و ستم امویان
الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَیوْمَئِذٍ یفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ ؛
رومیان مغلوب شدند و این شکست در سرزمین نزدیکی رخ داد، اما آنان پس از این شکست به زودی باز پیروز می شوند در چند سال، همه کارها از آن خداست چه بعد و چه قبل (از این شکست و پیروزی) و در آن روز مؤمنان (به خاطر پیروزی دیگری) خوشحال خواهند شد.[clxiv][164]
امیرمؤمنان علی (علیه السلام) درباره این کلام خداوند: رومیان مغلوب شدند می فرمایند: این آیه درباره ما و بنی امیه است.[clxv][165]
امام صادق (علیه السلام) نیز درباره آیه در آن روز مؤمنان به یاری خداوند خرسند خواهند شد فرمود:
مراد آن است که مؤمنان در قبرهایشان به قیام قائم (علیه السلام) شاد و خوشحال می شوند.[clxvi][166]
و شاید مراد امیرمؤمنان علی (علیه السلام) از این کلام که می فرمایند:
آیه غلبت الروم درباره ما و بنی امیه است. این باشد که ما در زمان امویان از حکومت و حق مسلم خود محروم گشتیم و در ظاهر مغلوب ایشان شدیم و آن ها بر ما ظلم ها و جنایت ها روا داشتند و بعد از امویان عباسیان ما را از حقوقمان محروم نمودند و خلافت ما را غصب کردند و در ظاهر ما را مغلوب ساختند ولی همه این مغلوبیت ها و محرومیت ها در زمان ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) تمام می شود و حضرتش بر تمام عالم غلبه می کند و حکومت واحد جهانی تشکیل می دهد و در آن روز است که به قول امام صادق (علیه السلام) نه تنها همه مؤمنان و پیروان ولایت علوی که زنده اند خوشحال می شوند بلکه مؤمنانی که از دنیا رفته ا ند نیز در قبرهایشان خوشحال و خرسند می گردند.
[i][1] - الحکم الزاهرة، ص: 108
[ii][2] - سوره حجر، آیه 9.
[iii][3] - سوره واقعه، آیه 79.
[iv][4] - کافی: کتاب الحجه: باب 34.
[v][5] - سوره نحل، آیه 89.
[vi][6] - امام صادق(علیه السلام) فرمودند: مراد از ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم این است که قرآن مردم را به سوی امام هدایت می کند. (کافی: ج 1، ص 31)
[vii][7] - بصائر الدرجات: ص 213 – کافی: کتاب الحجه: ص 34.
[viii][8] - احتجاج: ج 1، ص 225.
[ix][9] - تذکرة الحفاظ، شمس الدین ذهبی: ج 1، ص 4.
[x][10] - تفسیر قمی: ج 2، ص 66.
[xi][11] - تفسیر نور الثقلین: ج 1، ص 149 – تفسیر صافی: جزء اول، ص 186.
[xii][12] - سوره قصص، آیه 5.
[xiii][13] - سوره بقره، آیه 1-3
[xiv][14] - کفایة الاثر: ص 60.
[xv][15] - کمال الدین و تمام النعمه: ج 2،ص 340.
[xvi][16] - سوره آل عمران، آیه 200.
[xvii][17] - غیبت نعمانی: ص 105 – المحجة: علامه بحرانی، ص 99.
[xviii][18] - مکیال المکارم: ج 2، ص 572 – تفسیر برهان: ج 1 ، ص 335، حدیث 12.
[xix][19] - سوره نساء، آیه 59.
[xx][20] - المحجة: ص 109.
[xxi][21] - سوره بقره، آیه 155.
[xxii][22] - ینابیع المودة: ج 3، ص 235، حدیث 2.
[xxiii][23] - کمال الدین: ج 1، ص 231، باب 32، حدیث 16 – بحارالانوار: ج 52، ص 191، باب 25، حدیث 24.
[xxiv][24] - بحارالانوار: ج 52، ص 224.
[xxv][25] - سوره یوسف: آیه 110.
[xxvi][26] - دلائل الامامه: ص 248.
[xxvii][27] - روزگار رهایی: ص 254.
[xxviii][28] - سوره نساء، آیه 69.
[xxix][29] - روزگار رهایی: ص 271.
[xxx][30] - روزگار رهایی: ص 379.
[xxxi][31] - تفسیر قمی: ج 1، ص 142.
[xxxii][32] - سوره انشقاق: آیه 19.
[xxxiii][33] - المحجة: ص 416 – کمال لدین: ج 2، ص 480.
[xxxiv][34] - مانند سامری در قوم حضرت موسی(علیه السلام) که در غیبت حضرت موسی مردم را گوساله پرست نمود.
[xxxv][35] - سوره ابراهیم، آیه 46.
[xxxvi][36] - امالی شیخ طوسی: ج 2، ص 280.
[xxxvii][37] - تفسیر عیاشی: ج 2، ص 235.
[xxxviii][38] - سوره شوری، آیه 18.
[xxxix][39] - المحجه: ص 332.
[xl][40] - سوره یونس، آیه 5.
[xli][41] - کتاب الغیبة، نعمانی: ص 226 – المحجه، بحرانی: ص 174.
[xlii][42] - کتاب الغیبة، نعمانی: ص 137 - المحجه، بحرانی: ص 279.
[xliii][43] - سوره حدید، آیه 16.
[xliv][44] - کتاب الغیبة، نعمانی: ص 6.
[xlv][45] - سوره فرقان، آیه 11.
[xlvi][46] - کمال الدین: ج 2، ص 323.
[xlvii][47] - سوره اعراف، آیه 187.
[xlviii][48] - سوره زخرف، آیه 85.
[xlix][49] - سوره زخرف، آیه 66 – محمد، آیه 18.
[l][50] - سوره شوری، آیه 17.
[li][51] - سوره شوری، آیه 18.
[lii][52] - المحجة: ص 353.
[liii][53] - تفسیر عیاشی: ج 1، ص 64.
[liv][54] - سوره اسراء، آیه 4 تا 6.
[lv][55] - روضه کافی: ص 250.
[lvi][56] - المحجه: ص 218، با کمی تصرف در متن.
[lvii][57] - سوره سجده، آیه 21.
[lviii][58] - سوره فصلت، آیه 16.
[lix][59] - کتاب غیبة، نعمانی: ص 269 – المحجة، بحرانی: ص 326.
[lx][60] - سوره زخرف، آیه 28.
[lxi][61] - کفایة الاثر: ص 246.
[lxii][62] - کمال الدین:: ج 1، ص 421.
[lxiii][63] - ظهور حضرت مهدی(علیه السلام): ص 80 .
[lxiv][64] - سوره زمر، آیه 69.
[lxv][65] - تفسیر قمی: ج 2، ص 253.
[lxvi][66] - سوره نور، آیه 35.
[lxvii][67] - نجم الثاقب: ص 123.
[lxviii][68] - سوره لیل، آیه 2.
[lxix][69] - سوره لقمان، آیه 20.
[lxx][70] - کمال الدین: ج 2، ص 368.
[lxxi][71] - سوره بروج، آیه 1.
[lxxii][72] - سوره بروج، آیه 1.
[lxxiii][73] - الاختصاص: ص 223.
[lxxiv][74] - تأویل الآیات الظاهرة: ص 792.
[lxxv][75] - کمال الدین: ج 2، ص 656.
[lxxvi][76] - سوره هود، آیه 80.
[lxxvii][77] - کمال الدین: ج 2، ص 673.
[lxxviii][78] - اعلام الوری: ج 2، ص 240.
[lxxix][79] - سوره طه، آیه 135.
[lxxx][80] - تأویل الآیات: ص 323.
[lxxxi][81] - سوره طه، آیه 82.
[lxxxii][82] - مفاتیح الجنان: زیارت جامعه کبیره.
[lxxxiii][83] - سوره طه، آیه 115.
[lxxxiv][84] - بصائر الدرجات: ص 70.
[lxxxv][85] - سوره نمل، آیه 62.
[lxxxvi][86] - تفسیر قمی: ج 2، ص 129.
[lxxxvii][87] - سوره شمس، آیه 1.
[lxxxviii][88] - تأویل الآیات الظاهره: ص 803 – المحجة: ص 427.
[lxxxix][89] - سوره تکویر، آیه 15و16.
[xc][90] - کافی: ج 1، ص 341.
[xci][91] - کافی: ج 1، ص 286.
[xcii][92] - سوره مائده، آیه 54.
[xciii][93] - کتاب الغیبة: ص 170 المحجة: ص 118.
[xciv][94] - روزگار رهایی: ص 414.
[xcv][95] - سوره مریم، آیه 76.
[xcvi][96] - اصول کافی: ج 1، ص 431.
[xcvii][97] - سوره بقره، آیه 249.
[xcviii][98] - الغبیة: ص 316 – المحجة: ص 440 .
[xcix][99] - سوره انعام، آیه 89.
[c][100] - عیاشی: ج 1، ص 355.
[ci][101] - سوره بقره، آیه 148.
[cii][102] - غیبت نعمانی: ص 312 و 313.
[ciii][103] - سوره نحل، آیه 38.
[civ][104] - روضه کافی: ص 50.
[cv][105] - سوره اعراف، آیه 159.
[cvi][106] - تفسیر عیاشی: ج 2، ص 32.
[cvii][107] - سوره زاریات، آیه 23.
[cviii][108] - تأویل الآیات الظاهره: ص 695.
[cix][109] - سوره عصر، آیه 1 و 2.
[cx][110] - کمال الدین: ج 2، ص 656.
[cxi][111] - سوره زخرف، آیه 66.
[cxii][112] - تأویل الآیات الظاهره: ص 571.
[cxiii][113] - سوره ابراهیم، آیه 5.
[cxiv][114] - خصال صدوق: ص 108 – المحجة: ص 189.
[cxv][115] - سوره قاف، آیات 41 و 42.
[cxvi][116] - تفسیر قمی: ج 2، ص 327.
[cxvii][117] - سوره نحل، آیه 1.
[cxviii][118] - کمال الدین: ج 2، ص 671 و در این باره کتاب الغیبه نعمانی و نفسیر عیاشی و دلایل الامامه طبری روایاتی وجود دارد که همگی تقریبا مضمونا با این روایت بابرند.
[cxix][119] - تفسیر عیاشی: ج 2، ص 254.
[cxx][120] - سوره ص، آیه 88.
[cxxi][121] - روضه کافی: ص 287.
[cxxii][122] - سوره نساء، آیه 159.
[cxxiii][123] - تفسیر قمی: ج 1، ص 158.
[cxxiv][124] - سوره سجده، آیه 29.
[cxxv][125] - تأویل الآیات الظاهرة: ص 445.
[cxxvi][126] - کمال الدین: ج 2، ص 336.
[cxxvii][127] - سوره نحل، آیه 45.
[cxxviii][128] - تفسیر عیاشی: ج 2، ص261.
[cxxix][129] - سوره حج، آیه 39.
[cxxx][130] - سوره عنکبوت، آیه 10.
[cxxxi][131] - تأویل الآیات الظاهره: ص 338.
[cxxxii][132] - تفسیر قمی: ج 2، ص 87.
[cxxxiii][133] - تفسیر قمی: ج 2، ص 149.
[cxxxiv][134] - تفسیر قمی: ج 2، ص 87.
[cxxxv][135] - سوره انعام، آیه 44.
[cxxxvi][136] - تفسیر قمی: ج 1، ص 200.
[cxxxvii][137] - سوره شعراء، آیه 227.
[cxxxviii][138] - کمال الدین: ج 1، ص 260.
[cxxxix][139] - فصلت: آیه 53.
[cxl][140] - تأویل الآیات الظاهرة: ص 541. – المحجة: ص 327.
[cxli][141] - سوره شوری، آیه 41.
[cxlii][142] - تأویل الآیات الظاهرة: ص 549.
[cxliii][143] - سوره جن، آیه 24.
[cxliv][144] - اصول کافی: ج 1، ص 434.
[cxlv][145] - سوره هود، آیه 110.
[cxlvi][146] - روضه کافی: ص 287.
[cxlvii][147] - سوره اسراء، آیه 33.
[cxlviii][148] - کامل الزیارات: ص 63.
[cxlix][149] - سوره انعام، آیه 164.
[cl][150] - عیون اخبار الرضا(علیه السلام): ص 151.
[cli][151] - سوره طارق، آیات 15 و 16.
[clii][152] - تفسیر قمی: ج 2، ص 416.
[cliii][153] - سوره غاشیه، آیات 1 -4.
[cliv][154] - روضه کافی: ص 50.
[clv][155] - سوره انفال، آیه 7.
[clvi][156] - تفسیر عیاشی: ج2، ص 50.
[clvii][157] - سوره شوری، آیه 45.
[clviii][158] - تأویل الآیات الظاهره: ص 550.
[clix][159] - سوره انبیاء، آیات 12 – 15.
[clx][160] - مراد اولاد و نوادگان آن ها و کسانی که پیرو عقیده و راضی به افعال ایشانند می باشد.
[clxi][161] - تفسیر عیاشی: ج 2، ص 56.
[clxii][162] - سوره شعرا، آیات 205-207.
[clxiii][163] - تأویل الآیات الظاهره: ص 392.
[clxiv][164] - سوره روم، آیه 1 – 5.
[clxv][165] - تأویل الآیات الظاهره: ص 434.
[clxvi][166] - دلائل الامامة: ص 248.
